Phong tục cúng rằm tháng Bảy của một số tộc người ở Việt Nam

Rằm tháng Bảy đã trở thành ngày lễ truyền thống quan trọng của nhiều tộc người trên đất nước Việt Nam. Bên cạnh nhiều nét tương đồng, phong tục cúng rằm tháng Bảy của mỗi tộc người lại có những nét đặc sắc rất riêng, phản ánh những màu sắc văn hóa, nguồn cội, tín ngưỡng, thẩm mỹ phong phú, giàu tính nhân văn.

Làm bánh rợm cho mâm cỗ cúng của người Giáy. Ảnh: Internet

Rằm tháng Bảy theo quan niệm của người Kinh là dịp để người dương thực hành những nghi lễ cúng bái với linh hồn ở thế giới âm. Đây còn được gọi là ngày xá tội vong nhân, là lễ cúng được người dân thực hành để thí thực cho những vong linh không nơi nương tựa, với mục đích cầu may mắn, tránh khỏi tai ương vận hạn. Ngày rằm tháng Bảy còn là một ngày lễ lớn của đạo Phật, gọi là Vu Lan báo hiếu, nghi lễ thể hiện tấm lòng hiếu thảo, báo hiếu của con cái với bậc sinh thành. Ngày này gọi là lễ Trung nguyên, là một tiết của đạo giáo vào ngày 15 tháng 7 Nông lịch, ngày các đạo quán lập “trai tiếu” (tức đàn chay của những người theo đạo), lễ Trung nguyên là lễ cúng xuất phát từ triều đình phong kiến, sau phổ biến trong dân gian với mục đích cầu siêu cho linh hồn của những người đã hi sinh vì đất nước.

Đối với nhiều dân tộc thiểu số ở Việt Nam, quan niệm về ngày rằm tháng Bảy cũng rất sâu sắc và thú vị. Với người Nùng, Tày rằm tháng Bảy là lễ tết lớn thứ hai trong năm, đồng bào có câu nói thể hiện rõ quan niệm này “Bươn chiêng vằn so ất / Bươn chất vằn slíp slí” (Tháng Giêng ngày mùng một / Tháng Bảy ngày mười bốn). Người dân đón Tết này trong vòng 3 ngày (từ ngày 13.7 đến 15.7 âm lịch), trong đó có nhiều thực hành văn hóa quan trọng. Dâng cúng vàng mã (quần áo, tiền…) cho người thân quá cố; con rể người Tày sẽ thực hiện “sêu Tết” báo hiếu bố mẹ vợ, lễ vật gồm con vịt và chai rượu; những người con gái người Nùng đã lấy chồng sẽ quay về nhà cha mẹ đẻ để thăm nom bậc sinh thành. Với người Tày, Nùng ở Cao Bằng, rằm tháng Bảy âm lịch còn được gọi là Tết “Pây tái” hoặc “Pây chường tái”, có ý nghĩa là ngày lễ của con cái báo đáp công ơn đối với cha mẹ, những người đã sinh thành và nuôi dưỡng mình. Đây là một nét văn hóa truyền thống độc đáo, mang đậm bản sắc riêng của bà con dân tộc Tày, Nùng tại Cao Bằng. Lễ “Pây tái” mang ý nghĩa riêng, đó là: Trong năm duy nhất chỉ có ngày mùng 2 tháng Giêng và ngày Rằm tháng Bảy mới là dịp để người con gái đi làm dâu được trở về nhà bố mẹ đẻ để tự tay chăm sóc, báo hiếu cha mẹ và sửa soạn lễ cúng tạ ơn ông bà tổ tiên.

Người dân sản xuất vàng mã để chuẩn bị phục vụ nhu cầu người tiêu dùng trước dịp lễ Vu Lan. Ảnh: Internet

Người Thái trắng tỉnh Sơn La tổ chức Tết tháng Bảy bằng lễ nghi nông nghiệp, cầu mong mưa thuận gió hòa; là ngày con cháu hướng về tổ tiên, là dịp để người lớn dành sự quan tâm, chăm sóc đặc biệt đến thế hệ trẻ. Trong ngày này, trẻ em được người lớn khen thưởng, phát lộc và vui chơi thỏa thích đến tận khi trăng lên. Với người Lự ở Tây Bắc, Tết tháng Bảy là dịp người dân tổ chức lễ cúng bản, với mục đích cầu mong mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu.

Người Giáy ở tỉnh Lào Cai thì coi rằm tháng Bảy là một lễ tết lớn, gọi là Tết Xíp xỉ. Theo tục lệ, người Giáy tổ chức lễ dâng cúng lên tổ tiên với ý nguyện cầu xin sức khỏe, an lành, thịnh vượng cho gia đình. Lễ vật cỗ cúng được sắm chu đáo như: Gà luộc, thịt lợn, xôi ngũ sắc, canh... Đặc biệt là các gia đình đều tổ chức gói bánh rợm để dâng cúng tổ tiên. Một điều tạo nên sự khác biệt trong lễ Rằm tháng Bảy của người Giáy nữa, là họ tự mua giấy màu về để cắt tiền vàng, quần áo, hàng mã theo đúng trang phục truyền thống dân tộc mình. Bên cạnh đó, lễ cúng chúng sinh được đồng bào cúng vào thời điểm 21 - 22 giờ đêm. Thủ tục lễ cúng đơn giản là cắm 7 nén hương thành hàng trước ngõ, sau đó trộn xôi, cháo, thịt lợn, nước canh, rắc dọc theo chân hương rồi làm lễ.

Đối với người Dao, rằm tháng Bảy là một trong ba dịp lễ tết lớn nhất trong năm, bên cạnh Tết thanh minh và Tết tạ ơn. Người Dao có quan niệm “vạn vật hữu linh”, do đó họ tin vào sự tồn tại của “cõi thiêng”, nơi mà ở đó các linh hồn tổ tiên, thần linh vẫn đang dõi theo cuộc sống của họ ở trần thế. Lễ vật cúng rất trang trọng, gồm 1 con heo, 1 con gà trống, bánh chưng của người Dao, rượu và 5 cái chén, 1 chén nước, 1 bát nhang, giấy bản của người Dao. Cỗ rằm tháng Bảy của người Dao sẽ được tổ chức theo quy mô từng gia đình. Tuy nhiên, nếu gia đình nào không tự làm lễ cúng được, thì sẽ mời thầy cúng về để làm lễ cúng cho gia đình mình. Đồng thời, mỗi gia đình sẽ chuẩn bị từ 5 - 7 mâm cỗ để mời anh em, bạn bè, hàng xóm đến cùng ăn tết. Tết Rằm tháng Bảy của đồng bào Dao còn đặc biệt ở chỗ chỉ đến Rằm này các bà, các mẹ mới gói những chiếc bánh gù đen - một loại bánh đặc chưng của đồng bào Dao. Loại bánh này được làm từ gạo, giã với tro, thân cây vừng tạo thành bánh có màu đen, khi luộc chín có mùi vị rất lạ. Ngoài ra, còn bánh dày, bánh mật là những loại bánh không thể thiếu vào ngày Tết và rằm tháng Bảy.

Mâm cúng chúng sinh trong ngày Xá tội vong nhân. Ảnh: Internet

Rằm tháng Bảy cũng là một sự kiện văn hóa quan trọng của người Mông xanh ở thôn Tu Thượng, xã Nậm Xé (Văn Bàn, Lào Cai). Các gia đình tổ chức ăn rằm từ ngày 11 đến ngày 15 tháng Bảy (âm lịch). Mâm cỗ để ăn rằm của người Mông xanh không thể thiếu món xôi. Người dân thường làm xôi tím trộn lẫn với xôi trắng từ gạo nếp dẻo do người dân tự trồng. Sau khi chế biến xong các món ăn, chủ nhà cúng mời gia tiên về ăn rằm. Mỗi dòng họ sẽ chọn vị trí cúng gia tiên khác nhau. Đồ cúng thường là một con gà, quẻ, chén rượu… chủ hộ là người khấn. Sau khi cúng, người Mông xanh thắp hương và đốt vàng mã ở nhiều vị trí quan trọng trong gia đình như cửa, bếp… để mời các vị thần cùng về ăn rằm. Trong ngày rằm, mọi người thường tồ chức các trò chơi dân gian như đu quay, chơi khèn…

Mỗi tộc người trên đất nước Việt Nam có những quan niệm về ngày rằm tháng Bảy, đi cùng với hình thức tổ chức nghi lễ hết sức phong phú, với những đặc trưng riêng gắn liền với vị trí địa lý, phương thức sinh hoạt và lao động, đức tin và đặc tính thẩm mỹ khác nhau, nhưng đều tựu trung ở tính gắn kết cộng đồng, tình cảm gia đình, làng xóm, khát vọng vươn tới cuộc sống tốt đẹp cho tất cả mọi người. Rằm tháng Bảy là ngày lễ riêng của mỗi tộc người, nhưng cũng là ngày lễ của toàn thể các dân tộc anh em, ở đó vươn tỏa khát vọng chung chính là hòa bình, ấm no, hạnh phúc và thịnh vượng.

Mai Thu Hằng