Một số chi tiết lịch sử trong ngày Lễ Độc lập cách đây 80 năm

Năm nay, đất nước kỷ niệm 80 năm cuộc cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9. Từ nhiều năm qua, một số chi tiết trong sự kiện lịch sử đặc biệt trọng đại này đã được truyền thông đến người dân. Tuy nhiên, do thời gian và nhất là trong hoàn cảnh đặc biệt, một số chi tiết lịch sử chưa phản ánh chính xác những gì lịch sử đã diễn ra

Bức ảnh Bác Hồ đọc Tuyên ngôn Độc lập

Đây là bức ảnh xuất hiện nhiều nhất mỗi khi đến dịp kỷ niệm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9. Phần lớn tài liệu tuyên truyền nhân dịp này đều sử dụng hình ảnh Bác Hồ mặc bộ quần áo đại cán kiểu Trung Quốc đứng trước micro đọc Tuyên ngôn Độc lập trong ngày đại lễ 2/9 trước quốc dân đồng bào.

Ngay cả pano tuyên truyền dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 năm nay của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng vẫn sử dụng bức ảnh này.

Bức ảnh này thực ra đã được các phương tiện thông tin đại chúng của Việt Nam công bố từ những năm 1950. Thế nhưng có một sự thật là, bức ảnh này đã không được chụp trong ngày 02/9/1945.

Hình ảnh Bác Hồ khi đó cũng có da có thịt hơn so với bức ảnh chụp tháng 9/1945. Khi đó Bác Hồ vừa trải qua những trận ốm thập tử nhất sinh tại chiến khu ngay trước ngày Cách mạng Tháng Tám thành công.

Hồi ức của ông Cù Huy Cận cho biết: Sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi toàn quốc kháng chiến, Chính phủ rút lên chiến khu Việt Bắc để tiến hành kháng chiến lâu dài, Ban Kiểm tra 12, còn gọi là Thủ tướng phủ[1] ông phụ trách được Bác Hồ giao nhiệm vụ dựng lại cảnh Bác đọc Tuyên ngôn Độc lập để chụp ảnh cho mục đích tuyên truyền kháng chiến. Ông Đinh Đăng Định là người chụp bức ảnh đó. Sau này thì ta mới sưu tầm được từ Pháp phim quay Lễ Độc lập ngày 2/9/1945, trong đó có cảnh Bác đang đọc Tuyên ngôn Độc lập, dù được quay từ xa.

Ảnh 1: Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập. Bức ảnh được báo Nhân Dân, cơ quan ngôn luận chính thức của Đảng Cộng sản Việt Nam đăng tải nhiều năm nay. Tuy nhiên đây chỉ là bức ảnh chụp lại, không đúng với sự kiện lịch sử ở nhiều chi tiết..

Điểm nhấn của bức ảnh chính là chiếc áo Bác Hồ mặc trong sự kiện này. Hôm đó, Người không mặc chiếc áo đại cán kiểu Trung Quốc như trong hình mà mặc một chiếc áo vest màu sẫm.

Tiếp theo, áo ngoài của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong ảnh dựng lại có cổ đứng kiểu áo Tôn Trung Sơn, thường gọi là “đại cán”, khác hẳn áo có cổ kiểu áo veste mà ông mặc trong ảnh chụp ông cùng các Bộ trưởng trên lễ đài ra mắt quốc dân đồng bào (Ảnh 2) và trong ảnh ông xuống lễ đài sau khi Lễ Độc lập kết thúc (Ảnh 3). Chẳng những thế, áo trong ảnh dựng lại có màu trắng, còn áo trong hai ảnh kia có màu sẫm.

Ảnh 2: Chủ tịch Hồ Chí Minh và các Bộ trưởng Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trên lễ đài ra mắt quốc dân đồng bào ngày 02/9/1945 (Ảnh: Nguyễn Bá Khoản)

Ảnh 3: Chủ tịch Hồ Chí Minh xuống lễ đài sau khi Lễ Độc lập kết thúc (Ảnh Nguyễn Bá Khoản)

Ngoài nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản, nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh cũng chụp được tấm ảnh quý của Chủ tịch Hồ Chí Minh và ông Võ Nguyên Giáp khi hai người vừa ngồi vào xe để trở về ngay sau khi Lễ Độc lập kết thúc (Ảnh 4). Bức ảnh này cho thấy rõ Chủ tịch Hồ Chí Minh lúc này mặc áo kiểu veste, để lộ sơ mi trắng bên trong.

Trong hồi ký “Ở với Người – Ở với Đời” của mình, nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh kể lại: “Đúng lúc cụ Hồ và ông Giáp đã ngồi vào xe và xe chưa lăn bánh, tôi nhào tới đưa máy vào khoang cửa và nói: Thưa cụ, vừa rồi trên kỳ đài đông quá, con không chụp được ảnh cụ. Xin cụ cho phép con được lấy một hình của cụ. Cụ Hồ khẽ gật đầu. Nhưng lúc ấy, cụ Hồ đang đội mũ. Trời đã về chiều. Cái mũ cát vành rộng lại che mất nhiều ánh sáng. Tôi đánh liều: Thưa cụ, con muốn cụ hạ chiếc mũ xuống ạ. Ông Giáp ngồi bên tủm tỉm cười như hiểu ý tôi. Ông đưa tay lên hạ cái mũ của cụ Hồ đang đội và nhìn tôi, nói: Này thì bỏ mũ xuống”.

Ảnh 4: Chủ tịch Hồ Chí Minh và Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp ngay sau khi Lễ Độc lập kết thúc, ngồi trong xe trở về. Ảnh: Võ An Ninh

Ngoài ra, trong ảnh dựng lại, Hồ Chủ tịch để đầu trần và trước mặt chỉ có một micro. Điều này khác biệt với bức ảnh lễ đài cho thấy ông đội mũ, có người cầm ô che, với hai micro trước mặt (Ảnh 5). Người cầm ô là ông Chu Đình Xương, Giám đốc Sở Liêm phóng Bắc Bộ làm nhiệm vụ bảo vệ sự kiện đọc Tuyên ngôn Độc lập.

Ảnh 5: Chủ tịch Hồ Chí Minh trên lễ đài Độc lập (vì trời nắng, nên Người phải đội mũ, có người cầm ô che) (Ảnh: Nguyễn Bá Khoản)

Cuối cùng, sự khác biệt rõ ràng nhất là ở quốc kỳ. Trong ảnh dựng lại, tay của Hồ Chủ tịch để trên bờ lan can mỏng như tấm ván được phủ cờ đỏ sao vàng với ngôi sao có kích thước khoảng 30 cm. Trong ảnh chụp lễ đài (Ảnh 6), lan can của lễ đài được bọc vải trắng rộng trên 1 m với những bông hồng (vàng) được kết treo uốn lượn; bên dưới là vải (đỏ) cũng bọc quanh lễ đài với một ngôi sao (vàng) khổng lồ có kích thước phải đến 2 m ở mặt trước lễ đài.

Ảnh 6: Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập. Có người trên lễ đài đang chụp ảnh/quay phim (Ảnh: Nguyễn Bá Khoản)

Nhiều người thắc mắc không hiểu vì lý do gì mà trong sự kiện đặc biệt quan trọng như thế, Chính phủ đã không có được ảnh chụp hay phim quay cận cảnh Bác Hồ và các thành viên Chính phủ trên lễ đài vào những khoảnh khắc lịch sử đó. Lý do lúc đó là bảo vệ an toàn Chính phủ lâm thời, đồng thời việc dựng kỳ đài đọc Tuyên ngôn độc lập cũng có diện tích giới hạn, không có đủ chỗ cho nhiều nhà báo, phóng viên tác nghiệp cận cảnh. Ông Võ An Ninh cũng có xin lên kỳ đài chụp ảnh nhưng không được chấp thuận.

Mặc dù vậy, bức ảnh số 6 cho thấy có một người trên lễ đài đang chụp ảnh/quay phim Hồ Chủ tịch đọc Tuyên ngôn Độc lập. Nhưng sau này chúng ta không thấy những tấm ảnh từ góc chụp này, có thể là phương tiện ghi hình đã gặp sự cố trong quá trình sự kiện diễn ra hoặc đơn giản hơn, phim đã bị hỏng hay thất lạc sau đó. Trong bối cảnh phức tạp sau ngày độc lập, nhiều hiện vật lịch sử quý hiếm như ấn và kiếm Vua Bảo Đại đã trao cho Bộ trưởng Trần Huy Liệu và Bộ trưởng Cù Huy Cận đại diện Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tiếp nhận sự thoái vị của vị quân chủ cuối cùng này của Việt Nam tại Huế chỉ trước đó 3 ngày, 30/8/1945 cũng bị thất lạc mà mãi đến năm 2023, 1 công ty tại Bắc Ninh đã phải mua đấu giá chiếc ấn vàng từ sàn đấu giá Paris mang về Việt Nam.

Cuối cùng, xử lý vấn đề này như thế nào ?

Một là, chúng ta không sử dụng bức ảnh tái dựng hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập trong chiếc áo đại cán nữa.

Hai là, nếu tiếp tục sử dụng thì cần có chú thích: “Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, bức ảnh được chụp tại Chiến khu Việt Bắc trong cuộc kháng chiến chống Pháp để dựng lại sự kiện lịch sử”.

Ba là với công nghệ AI như hiện nay, có thể và nên tái hiện hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập trong bộ áo vest sẫm màu, đúng với chiếc áo khi người đọc xong Tuyên ngôn Độc lập và đi xuống (bức ảnh do nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá khoản chụp) và bức ảnh Bác Hồ và ông Võ Nguyên Giáp ngồi trong xe ô tô để đi về (ảnh do nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh chụp).

Vừa rồi, thông tin cho biết báo Nhân dân tháng 9/2025 lần đầu tiên đã in ảnh Bác Hồ đúng bộ quần áo Người mặc tại Lễ Độc Lập.

Báo Nhân Dân năm nay đăng hình vẽ Bác mặc bộ áo vest trong ngày Lễ Độc lập

Bao nhiêu người đã tham dự cuộc mittinh ở vườn hoa Ba Đình chiều ngày 2/9/1945 ?

Cho đến nay, chưa có cơ sở chắc chắn để khẳng định số lượng người tham dự cuộc míttinh này. Một số cuốn sách sau này viết chung chung là cuộc mít tinh có hàng chục vạn người tham dự. Một số bài báo viết rằng con số có thể lên đến hàng triệu người.

Báo Trung Bắc Chủ nhật, số 261, ngày 09/9/1945, đưa tin số người tham gia là khoảng một triệu người.

Tác giả Trần Dân Tiên trong sách “Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch” cho biết: “Người ta tính độ non một triệu người”.

Trong lúc sự kiện đang diễn ra thì tình cờ có hai chiếc máy bay P-38 của Không lực Hoa Kỳ bay ngang qua, ghé thấp xuống nghiêng cánh như chào đám đông. Phi công Mỹ đã kịp thời chụp một số bức không ảnh về sự kiện. Tính toán theo không ảnh chụp cuộc míttinh từ máy bay Mỹ, ước tính số người tham dự sự kiện từ khoảng 400.000 đến 600.000.

Nhà sử học David G. Marr lập luận rằng toàn bộ dân số Hà Nội khi đó là khoảng 200.000 người và nếu số người dự míttinh đến từ tỉnh khác nữa thì con số hợp lý khoảng 400.000.

Dù là bao nhiêu người tham dự Lễ Độc lập thì đúng như Trần Dân Tiên nhận định: “Chưa bao giờ trong lịch sử Việt Nam, người ta thấy một cuộc míttinh vĩ đại như thế”.

Về câu mở đầu bản Tuyên ngôn Độc lập

Trong băng ghi âm lời Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản “Tuyên ngôn Độc lập” mà thỉnh thoảng chúng ta lại được nghe trong những ngày kỷ niệm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9 thì Hồ Chí Minh đã mở đầu bằng câu “Hỡi đồng bào cả nước.” Rồi tiếp đó, Người mới đọc vào câu trích dẫn Tuyên ngôn độc lập năm 1776 của nước Mỹ “Tất cả mọi người đều sinh ra bình đẳng”.

Tra cứu lại văn bản, chúng ta thấy: Trong Văn kiện Đảng toàn tập, tập 7, do Nxb. Chính trị quốc gia xuất bản năm 2000, Tuyên ngôn Độc lập có câu mở đầu “Hỡi đồng bào cả nước”.

Trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập 4, do Nxb. Chính trị quốc gia xuất bản năm 2011, Tuyên ngôn Độc lập không có câu mở đầu “Hỡi đồng bào cả nước”.

Báo Cứu quốc ngày 05/9/1945 đăng bản Tuyên ngôn Độc lập, không có câu mở đầu "Hỡi đồng bào cả nước" (Ảnh tư liệu)

Trong văn bản Tuyên ngôn Độc lập được báo Cứu quốc (của Mặt trận Việt Minh) công bố ngày 05/9/1945, là lần đầu tiên toàn văn bản Tuyên ngôn Độc lập được công bố chính thức, Tuyên ngôn Độc lập không có câu mở đầu “Hỡi đồng bào cả nước”.

Trong văn bản Tuyên ngôn Độc lập do báo Cờ giải phóng (của Đảng Cộng sản Đông Dương) công bố ngày 12/9/1945, Tuyên ngôn Độc lập cũng không có câu mở đầu “Hỡi đồng bào cả nước”.

Vậy sự thật lịch sử là thế nào? văn bản Tuyên ngôn Độc lập có hay không câu mở đầu “Hỡi đồng bào cả nước”.

Căn cứ văn bản những lần Tuyên ngôn Độc lập được công bố chính thức bởi các cơ quan ngôn luận Trung ương của Đảng và Mặt trận Việt Minh đầu tháng 9/1945. Đây là những cơ quan ngôn luận chính thống, khi đó có nhiều cơ hội thuận lợi nhất tiếp cận văn bản Tuyên ngôn Độc lập mà Cụ Hồ đã đọc trong buổi lễ chiều ngày 2-9-1945, Tuyên ngôn Độc lập không có câu mở đầu như đã nói trên.

Tuy nhiên, sau này, khi đọc lại Tuyên ngôn Độc lập để ghi âm, Cụ Hồ mở đầu bằng câu “Hỡi đồng bào cả nước”. Đây là tái hiện sự kiện lịch sử và nó có thể mắc lỗi như câu chuyện về trang phục của Bác Hồ như đã nói phần đầu bài viết. Có thể Người chuẩn bị văn bản cho Bác nghĩ rằng khi đứng trước quần chúng, Người có lẽ phải nói một câu gì đó trước khi đọc Tuyên ngôn Độc lập, vậy nên câu "Hỡi đồng bào cả nước" có thể được thêm vào văn bản cho Bác đọc trước máy ghi âm.

Ngày nay, Tuyên ngôn Độc lập đã được công nhận là một “bảo vật quốc gia” nên càng phải cần có độ chính xác rất cao. Chính vì thế, đúng như bản Tuyên ngôn Độc lập được sách Hồ Chí Minh Toàn tập xuất bản năm 2011 không có câu mở đầu “Hỡi đồng bào cả nước” là chính xác, bảo đảm đúng như hai lần Tuyên ngôn Độc lập được công bố lần đầu tiên vào ngày 05/9/1945 và ngày 12/9/1945 trên báo Cờ giải phóng và báo Cứu quốc.