Tờ báo “tường thuật trực tiếp” Ngày lễ Độc lập 02/9/1945

Tờ báo “Đông Phát”, số 6107 - số báo đặc biệt, phát hành ngày Chủ Nhật 02/9/1945, được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia đã thông tin cụ thể về ngày tuyên bố độc lập của dân tộc Việt Nam, từ công tác chuẩn bị đến nội dung, diễn biến của Lễ Độc lập, ngày 02/9/1945, được xem như đã “tường thuật trực tiếp” ngày Lễ Độc lập trọng đại của dân tộc

Tờ báo “Đông Phát” do ông Ngô Văn Phú, một chủ đồn điền ở Thái Bình làm chủ nhiệm, ông Hoàng Hữu Huy làm chủ bút. Tờ báo có tên ban đầu là “Đông Pháp”, xuất bản từ năm 1925, khi Nhật đảo chính Pháp ở Việt Nam (09/3/1945), Tờ báo đổi tên là “Đông Phát”. Sau ngày độc lập (02/9/1945), tờ báo được đổi tên thành “Gia Báo” để biểu lộ tinh thần đoạn tuyệt triệt để những dấu vết của chế độ cũ và để kỉ niệm nền độc lập của nước Việt Nam mới. Tòa soạn báo có trụ sở tại 94 Hàng Gai, Hà Nội.

Báo “Đông Phát” có kích thước 52cmx33cm, trên nền giấy đen và chữ in lito nhỏ, gồm 2 trang, đã cung cấp cho độc giả nhiều thông tin quý giá về ngày lễ lịch sử của dân tộc”: Ngày Lễ Độc lập 02/9/1945.

Ở trang nhất, gần giữa trang có một phần được đóng khung ghi “Số báo xuất bản đặc biệt về Ngày Độc Lập”; phía bên trái có tiêu đề “VIỆT NAM ĐỘC LẬP MUÔN NĂM”; cuối trang là dòng chữ “DỰ CUỘC BIỂU TÌNH “NGÀY ĐỘC LẬP” LÀ LÀM TRÒN PHẬN SỰ MỘT CÔNG DÂN VIỆT NAM”.

Nổi bật trang nhất là bài viết “Việt Nam Độc lập muôn năm” với phần sapo ngắn gọn: “2 giờ chiều hôm nay, toàn thể dân chúng phải tới dự “ngày độc lập”. Cách tuyên truyền về buổi lễ mít tinh cho đồng bào cũng thật giản dị, dễ hiểu: “Đồng bào nhớ rõ: Ngày mồng 2 tháng 9 dương lịch là “Ngày Độc lập”, tức là một ngày lễ, một buổi hội họp lớn của Chính phủ tổ chức khắp Trung, Nam, Bắc - huy động toàn thể dân chúng thao diễn và chuẩn bị sẵn sàng lực lượng tranh đấu kiên quyết cho nền độc lập nước nhà. Vậy thì, không vì một lẽ gì, người công dân Việt Nam không biết nghĩ đến sự sống còn của đất nước, không vì một lẽ gì không tới dự “Ngày Độc lập” để tranh đấu cho sự sống còn ấy - dù mới chỉ là cuộc tranh đấu quyết liệt bằng tinh thần…”.

Cũng trong bài viết này, tờ báo nhắc nhở dân chúng: “Lần đầu tiên, Chủ tịch Chính phủ Hồ Chí Minh ra mắt đồng bào. Dân chúng cần phải chỉnh tề hàng ngũ đông đủ và chặt chẽ quanh Chủ tịch. Việc làm ấy không riêng là ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhưng để tỏ rõ hơn một lần nữa rằng toàn thể đồng bào rất tín nhiệm ở Chính phủ lâm thời – một Chính phủ dân chủ cộng hòa không phân biệt đảng phái, mà chỉ biết có phụng sự quốc gia, tranh đấu lấy nền hoàn toàn độc lập”.

Đặc biệt, bài viết nhấn mạnh ý thức làm chủ đất nước, làm chủ vận mệnh của mình khi nước nhà độc lập, được thể hiện qua việc thực hiện bổn phận của công dân Việt Nam khi tham gia dự Lễ Độc lập: “Ngày Độc lập” sẽ để cho mọi người làm tròn bổn phận ấy. Không những ở trong cuộc hội họp trên vườn Ba Đình, mà còn ở riêng từng gia đình, từng xưởng thợ, nhà máy, ở những tấm lòng thành thực và hăng hái. Kiên quyết của người công dân nước Việt Nam quý mến của chúng ta”.

Bên cạnh bài viết trên, tờ “Đông Phát” còn nhiều thông tin chi tiết về Lễ Tuyên ngôn Độc lập sẽ diễn ra trong ngày với bài viết “Chương trình chính thức”cuộc “Mít tinh” và biểu tình tại Hà Nội (có sửa đổi khác chương trình cũ)”.

Báo Đông Phát ra ngày 02/9/1945 (Ảnh tư liệu)

Chương trình của buổi chiều Chủ nhật ngày 02/9/1945 đã đi vào lịch sử của dân tộc gồm những nội dung sau: “Bắn súng đón Chính phủ Lâm thời; Chào cờ; Hát bài Tiến quân ca; Đại biểu ban tổ chức đọc chương trình khai hội và giới thiệu Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố về nền độc lập Việt Nam và chính thể Dân chủ Cộng hòa. Đọc bản Tuyên ngôn Độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; Chính phủ tuyên thệ trước quốc dân; Diễn thuyết: Diễn văn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, diễn văn của Đại biểu Chính phủ Lâm thời, diễn văn của Đại biểu Tổng bộ Việt Minh; Dân chúng thề độc lập; Hô khẩu hiệu; Đại biểu ban tổ chức tuyên bố bế mạc và mít tinh biến thành biểu tình thị uy qua các phố Tây đến tập trung ở bờ Hồ Gươm trước khi giải tán…”

Với những nội dung được đăng tải trong một số bài viết và tin tức trong số báo, có thể thấy, dù trong thời gian ngắn, Chính phủ lâm thời đã chuẩn bị rất kỹ lưỡng cho ngày Tuyên bố Độc lập để người dân đọc báo nắm được nội dung chi tiết của chương trình.

Nét chấm phá trong tờ báo là hình vẽ sơ đồ ghi rõ chỗ dành riêng cho các giới cũng như lối vào Quảng trường Ba Đình dưới tiêu đề “LỜI CHỈ DẪN” . Theo sơ đồ có đánh số thứ tự được in to trên báo, chúng ta có thể hình dung rõ vị trí của Lễ đài Độc lập và vị trí đứng của từng giới trong buổi lễ trọng đại ngày hôm đó, đánh theo số thứ tự cụ thể như sau: 1. Dân phố và ngoại thành; 2. Các giới có tổ chức (các hội, các nghiệp đoàn.v.v); 3. Nhân viên các sở công tư; 4. Nhà binh (giải phóng quân, cảnh sát. v.v); 5. Phụ nữ, bô lão, giáo sĩ, âm nhạc; 6. Điểm cứu thương và trưởng khu trật tự; 7.Liên lạc, trật tự; 8. Trạm cứu thương trung ương; Đài độc lập là chấm đen chính giữa vườn hoa”. Các tổ chức tham gia mít tinh cũng như các lối vào vườn hoa Ba Đình với những chỉ dẫn rất chi tiết. Hàng ngũ sẽ được sắp xếp như thế nào trong buổi mít tinh được chỉ dẫn một cách cặn kẽ: “Các đoàn thể phải đi hàng mười. Đội tự vệ chỉ mang gậy chứ không mang khí giới gì khác và có nhiệm vụ trông coi trật tự và giữ vững tinh thần của đoàn mình, Đội Tự vệ phải có dấu hiệu riêng tự làm lấy”. Việc “hát và hô khẩu hiệu” được hướng dẫn rất rõ ràng, ai hát, ai hô, khi nào hô, và để hô cho được đồng thanh thì “Lúc hô, đội tự vệ phải cắt cử người chỉ huy cho được đồng thanh”.

Tờ báo cũng dành vị trí đặc biệt ngay đầu trang nhất đăng tải lời “Thề Độc Lập” của Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trước quốc dân:“Sẽ kiên quyết lãnh đạo toàn dân giữ vững nền độc lập cho Tổ quốc và thực hiện bản chương trình của Việt Minh, đặng mang lại tự do hạnh phúc cho dân tộc. Trong lúc giữ nền độc lập, chúng tôi quyết vượt mọi khó khăn, nguy hiểm, dù phải hy sinh tính mệnh cũng không từ”. Và ngay bên dưới là “Lời thề của Quốc dân” nguyện sát cánh cùng Chính phủ giữ quyền độc lập cho Tổ quốc: “giữ quyền độc lập hoàn toàn cho tổ quốc, chống lại mưu mô xâm lược dù có phải chết cũng cam lòng”.

Bên cạnh những thông tin về Lễ Tuyên ngôn Độc lập, báo “Đông Phát” còn đăng tin về công việc của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trong những ngày tiếp theo. Chính phủ Lâm thời thông báo rõ giờ thiết quân luật tại Hà Nội từ 23 giờ đêm đến 5 giờ sáng với lời nhấn mạnh “theo giờ Việt Nam độc lập”; bắt đầu từ ngày 3/9/1945, giờ làm việc tại các công sở Bắc Bộ sẽ được đổi lại, sáng từ 6 giờ 30 đến 11 giờ, chiều từ 2 giờ đến 5 giờ; hoặc “Sau ngày Độc lập, nay mai sẽ tổ chức một Tuần lễ Vàng[1] để toàn thể nhân dân có thể tùy nhiều ít đem vàng tặng Chính phủ giúp vào việc quốc phòng”…

Với những thông tin của số báo “Đông Phát” xuất bản và đưa tin ngày Lễ Độc lập, thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa với quốc dân đồng bào ngay từ buổi đầu thành lập nước; việc Chính phủ lâm thời đánh giá cao tầm quan trọng của việc có đông người dự lễ “Ngày Độc lập”, đó cũng là sự khẳng định sức mạnh của toàn dân, sức mạnh đoàn kết đã làm nên thắng lợi của cuộc Cách mạng tháng Tám 1945.

Trang 2 của tờ báo thể hiện một khí thế tưng bừng như một ngày hội lớn của non sông, của tất cả các ngành, các giới, các thế hệ. Từ nhân viên Sở Hỏa xa đến học sinh các trường phổ thông, thanh niên Hà Nội, phụ nữ, các văn nghệ sĩ, các vị bô lão... đều có chương trình dự mít tinh đông đủ và hào hứng.

Hội Phật giáo Việt Nam qua báo “Đông Phát” gửi lời mời tới đông đủ Phật tử “Hôm nay 02/9/45 là ngày lễ Độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Vậy xin toàn thể tín đồ Phật giáo đâu đấy đúng 7 giờ sáng tới các chùa làm lễ tụng kinh Dược sư để cầu cho nền độc lập nước nhà được củng cố vĩnh viễn. Đến 13 giờ xin kính thỉnh liệt vị tăng ni cùng thiên tín tề tựu tại chùa Quán Sứ để đi dự lễ mít tinh và biểu tình do Chính phủ tổ chức. Còn ở các chùa, đúng 14 giờ làm lễ tụng kinh Di đà cầu nguyện cho các binh sĩ đã hy sinh vì Tổ quốc...”. Tờ báo cũng đưa ra lời kêu gọi chung “Hôm nay, toàn quốc làm lễ “Ngày Độc lập” rất trọng thể ở khắp cả mọi nơi. Muốn tỏ tình đoàn kết chặt chẽ của đồng bào, các phố nên cử ra một số ít thanh niên để dẫn các bô lão đến tụ ở Khai Trí Tiến Đức để chiều nay tới dự cuộc biểu tình”.

Xúc động hơn cả là tấm lòng của người dân trước khí thế tưng bừng của nước Việt Nam mới. “Ông chủ tiệm ăn ở 47 Hàng Quạt có nhã ý cúng vào Quỹ Việt Nam giải phóng quân số tiền thu được - cả vốn lẫn lời trong Ngày Độc Lập”. “8 giờ sáng hôm nay 2-9, các rạp hát và chiếu bóng đều có buổi diễn đặc biệt về độc lập. Cố nhiên là giá tiền “độc lập” và nhiều mặt hàng được giảm giá để phục vụ công chúng trong ngày đặc biệt này.”

Có thể nói, “Đông Phát” - tờ báo nhỏ, chỉ vẻn vẹn có 2 trang, nhưng đã cung cấp nhiều thông tin quý giá về ngày lễ lịch sử trọng đại của dân tộc. Qua đó có thể thấy, Ban tổ chức đã rất chi tiết từ việc tuyên truyền về ý nghĩa của cuộc mít tinh, để vận động nhân dân tham gia mít tinh, đến việc lường trước các tình huống khi người dân đi dự lễ, giới thiệu các cổng vào nơi mít tinh, tỉ mỉ từ giờ giấc đến vị trí của các thành phần tham dự, kể cả trong trường hợp đi muộn thì xử lý thế nào.

Hòa chung không khí của ngày Lễ Độc Lập, toàn thể quốc dân đồng bào đã hướng về quảng trường Ba Đình, Hà Nội và dự một lễ mít tinh đặc biệt trong lịch sử nước Việt Nam với ý thức trách nhiệm cao và niềm tự hào sâu sắc.

80 năm đã trôi qua, với những thông tin được cô đúc trên một tờ báo phản ánh ngày diễn ra sự kiện lịch sử: Ngày Lễ Độc lập (2/9/1945), để lại những bài học quý cho hôm nay: bài học về công tác tuyên truyền và vai trò, sức mạnh của nhân dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc của kỷ nguyên phát triển mới dân tộc Việt Nam.