Kể từ cuộc vượt ngục đêm Noel năm 1932, gần hai thập kỷ sau, vào đêm Noel năm 1951, một cuộc vượt ngục táo bạo khác được thực hiện bởi 17 tù nhân mang án tử hình. Cũng như lần trước, cuộc vượt ngục này tập trung vào việc đào thoát qua đường cống ngầm, 5 người vượt ngục thành công, 12 người bị bắt lại, sau đó được giảm án và trao trả sau Hiệp định Geneva
Kế hoạch táo bạo
Nhà tù Hỏa Lò thường xuyên giam giữ hàng chục tù nhân bị kết án tử hình. Thông thường, sau khoảng 9 đến 10 tháng kết án tử hình mà không được giảm án, thực dân Pháp sẽ đem tù nhân đi thi hành án. Vì vậy, việc vượt ngục luôn đặt ra với các tù nhân Nhà tủ Hỏa Lò, nhất là những tù nhân mang án tử hình. Chi bộ nhà tù đã liên hệ với cấp ủy bên ngoài chuẩn bị các điều kiện vượt ngục cho tù nhân bị án tử hình.
Đến giữa năm 1951, khu tử tù còn lại 20 đồng chí. Ngày 03/12/1951, thực dân Pháp đem 3 tù nhân tử hình đi hành quyết, đó là các đồng chí Nguyễn Xuân Lăng (Hà Nội), Nguyễn Văn Xế và Phạm Văn Hợp (Thái Bình, nay là Hưng Yên). Việc vượt ngục ngày càng trở nên cấp bách.
Trước tình hình đó, tổ đảng trại tử hình quyết định chuẩn bị tổ chức vượt ngục. Ban lãnh đạo cuộc vượt ngục lúc đầu gồm có các đồng chí Đặng Đình Kỳ, tổ trưởng đảng, Nguyễn Văn Thế (Hùng Hậu), chi ủy viên Nhà tù Hỏa Lò và Trần Minh Việt.
Sau khi cân nhắc các phương án (mua chuộc, cướp chìa khóa, cưa song sắt chui cống), phương án chui cống ngầm được chọn vì có khả năng thành công cao nhất
Kế hoạch được báo cáo ra ngoài và được sự chấp thuận của Quận ủy nội thành, thời gian dự tính vào cuối năm 1951, đầu năm 1952. Đồng chí Bí thư Quận ủy Nguyễn Tiến Đức đồng ý kế hoạch vượt ngục và nhấn mạnh chi tiết bên ngoài bố trí một xe tải (nghi trang bị hỏng máy) đậu ngay trên miệng cống gần chùa Quán Sứ làm phương tiện đón tù nhân vượt ngục.
Được sự chi viện từ bên ngoài, các tù nhân đã nhận được các vật dụng cần thiết cho việc vượt ngục. Quận ủy nội thành đã bí mật gửi vào các vật dụng thiết yếu qua đường tiếp tế thăm nuôi: 02 chiếc lưỡi cưa sắt loại nhỏ, được cuộn tết vào quai giỏ làn mây, bản đồ đường cống ngầm và một số tiền bạc.
Nhà tù Hỏa Lò (Ảnh tư liệu)
Nhiệm vụ làm chìa khóa được giao cho đồng chí Vũ Đức Chính, nguyên là một thợ nguội. Để có mẫu chìa khóa, các tù nhân đã đấu tranh đòi tăng thời gian chơi thể thao (bóng bàn) với giám thị Busan (Boussanck). Nhân cơ hội Busan phấn chấn khi thắng bóng bàn, đồng chí Ngô Hùng Hậu mượn chùm chìa khóa với lý do đóng cửa buồng giam bị bong mất biển tên. Sau 10 ngày, đồng chí Vũ Đức Chính đã chế tạo thành công 2 chiếc chìa khóa mở được cửa khu xà lim tử hình.
Một vấn đề nữa là tù nhân tử hình bị cùm chân một cách nghiêm ngặt. Để thoát cùm, các tù nhân dùng giẻ tẩm mỡ lợn và than củi đốt cháy phần gỗ của cùm, sau đó ngụy trang vết đốt bằng muội đèn và dầu luyn. Sau khi nới rộng đủ, họ rút chân ra khỏi cùm để chuẩn bị sức khỏe.
Việc cưa song sắt cửa sổ buồng giam, cửa hành lang và đặc biệt là song sắt cửa cống ngầm được thực hiện khéo léo. Tiếng cưa được át đi bằng tiếng mài vỏ lon sữa, mài gạch phồng xuống nền xi măng. Có những lúc giám thị nghi ngờ và kiểm tra, nhưng không phát hiện được gì vì tù nhân cũng thường xuyên mài hộp sữa để lấy sữa ăn, mài gạch làm quân cờ.
Đồng chí Vũ Đức Chính và đồng chí Khôi phải bò trong đống nước thải hôi thối để cưa các song sắt to tại miệng cống. Khi Vũ Đức Chính xuống cống, đồng chí Ngô Hùng Hậu có nhiệm vụ tạo hình nộm bằng chăn, quần áo để giả làm đồng chí Chính đang ngủ trong buồng giam. Các tù nhân khác cảnh giác, nếu có động tĩnh sẽ báo hiệu để Vũ Đức Chính ngừng cưa. Việc cưa các song sắt lớn tại cửa cống ngầm mất 10 ngày liên tục trong môi trường ô nhiễm nước phân, rác thải hôi thối.
Chui cống ngầm vượt ngục
Ban đầu, cuộc vượt ngục được ấn định vào ngày 29/12/1951, nhưng do địch tăng cường kiểm tra và có cố đạo vào thăm sớm nhân dịp Lê Noel, tù nhân quyết định thực hiện vượt ngục sớm hơn, vào 19 giờ ngày 24/12/1951 đêm Noel.
Thực hiện kế hoạch, sau khi giám thị đi kiểm tra lần đầu, 17 tử tù lần lượt ra khỏi xà lim, chỉ mặc quần lót, quần áo còn lại được bọc ni-lông, sắp xếp gọn gàng phủ chăn ngụy trang như đang ngủ.
Nhóm tử tù đầu tiên gồm các đồng chí Vũ Đức Chính, Nguyễn Văn Thế, Minh Việt, Vũ Đình Khôi, Nguyễn Gia Thiết, nhóm thứ hai là các đồng chí Nguyễn Văn Hùng, Nguyễn Hữu Tài, Phạm Văn Đang, Chế Lý TSình, Nguyễn Văn Lung, Nguyễn Văn Lợi, Trịnh Đình Tăng, Phạm Văn Vân, Phạm Đình Liên, Vũ Đình Quang, Đặng Văn Chuyết và người cuối cùng là Đặng Đình Kỳ lần lượt chui xuống cống và bò qua đoạn đường cống tối tăm, hôi thối để lên mặt đường phố Quán Sứ.
Các nhóm di chuyển trong lòng cống sâu, tối, ngập đầy rác thải. Họ cố gắng bám víu, dìu nhau tới miệng cống và lần lượt chui lên mặt đường phố Quán Sứ.
Tuy nhiên, do thời gian phối hợp bên trong và bên ngoài không khớp, xe ô tô đến đón chưa kịp đến, do thể trạng tù tội ốm yếu, di chuyển chậm, mất nhiều thời gian, cai ngục đã phát hiện và tổ chức truy bắt gắt gao. Khi họ chạy về phía Nhà Đấu Xảo (nay là Cung Văn hóa Hữu Nghị), xe jeep và lính canh Pháp (Tây đen, Tây trắng) đã bao vây, dùng dùi cui đàn áp.
Trong số 17 người vượt ngục chỉ có 5 người chạy thoát, bao gồm Vũ Đức Chính, Nguyễn Gia Thiết, Vũ Đình Quang, Vũ Đình Khôi và Nguyễn Văn Hùng.
Cuộc vượt ngục tuy không đạt thắng lợi hoàn toàn, nhưng đã làm chấn động dư luận nước ta và nước Pháp lúc đó. Cuộc vượt ngục thể hiện lòng yêu nước, trí thông minh, sáng tạo phi thường, tinh thần tổ chức, ý chí quả cảm, quyết chiến quyết thắng kẻ thù của các chiến sĩ cách mạng bị địch bắt tù đày tại nhà tù Hỏa Lò.
Du khách tham quan Di tích lịch sử quốc gia Nhà tù Hỏa Lò (Ảnh VOV)
Năm anh hùng vượt ngục
Năm chiến sĩ cách mạng đã thực hiện thành công cuộc vượt ngục "độn thổ" đầy mạo hiểm khỏi Nhà tù Hỏa Lò vào đêm 24/12/1951 và tiếp tục đóng góp cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc .
Đồng chí Vũ Đức Chính, là người được giao nhiệm vụ chế tạo chìa khóa giả (do là thợ nguội cơ khí) và thực hiện việc cưa song sắt cửa phòng giam, cửa hành lang, và quan trọng nhất là các song sắt dưới cống ngầm.
Đồng chí bị bắt cuối tháng 5/1950 khi đặt thuốc nổ đánh tàu chiến Pháp ở Thái Bình và 3 tỉnh lân cận. Bị tra tấn dã man và kết án tử hình.
Sau khi thoát khỏi nhà tù, đồng chí Vũ Đức Chính cùng hai đồng chí Thiết và Khôi thuê xích lô chạy ra phía Cống Quỳnh (ngoại thành Hà Nội). Sau đó, đồng chí phải lẩn trốn trong huyệt mộ ở nghĩa địa làng Quỳnh do đói rét và kiệt sức cho đến khi được du kích địa phương phát hiện.
Vượt ngục thành công, đồng chí trở về đơn vị cũ ở Nam Định tiếp tục chiến đấu, tham gia nhiều trận đánh và được tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Nhì (1953) và Bằng khen Chiến sĩ thi đua của Chủ tịch Hồ Chí Minh (1961).
Đồng chí Nguyễn Gia Thiết, là một trong 17 tử tù tham gia cuộc vượt ngục và đã thoát ra ngoài thành công theo đường cống ngầm Nhà tù Hỏa Lò. Sau khi thoát khỏi sự truy đuổi của mật thám, đồng chí cùng Vũ Đức Chính và Vũ Đình Quang thuê xích lô chạy về phía Cống Quỳnh. Sau đó, cùng Nguyễn Văn Hùng được giao nhiệm vụ đi tìm cơ sở cách mạng.
Đồng chí Vũ Đình Quang, tham gia nhóm 17 tử tù và là một trong 5 người thoát được sự truy bắt của thực dân Pháp.
Đồng chí Vũ Đình Khôi, thuộc nhóm đầu tiên chui xuống cống ngầm và là một trong 5 người vượt ngục thành công. Sau khi thoát khỏi sự truy lùng của cai ngục và mật thám, đồng chí cùng Vũ Đức Chính và Nguyễn Gia Thiết thuê xích lô chạy trốn thành công.
Đồng chí Nguyễn Văn Hùng là người cuối cùng trong số 5 người thoát được sự truy lùng của lính Pháp đêm Noel năm 1951.
Trước tinh thần đấu tranh không mệt mỏi của tù nhân, đặc biệt là cuộc vượt ngục táo bạo đêm Noel của 17 tử tù, trước sự phản đối của dư luận tiến bộ trong và ngoài nước, trong số 12 người bị bắt lại, có 10 người sau đó được giảm án xuống chung thân và được trao trả sau Hiệp định Geneva 1954.
