Đẩy mạnh chuyển đổi sản xuất nông nghiệp, thích ứng với biến đổi khí hậu trên địa bàn tỉnh Lai Châu

Lai Châu là một tỉnh miền núi nằm ở phía Tây Bắc Việt Nam với diện tích 9.068,78 km², địa hình chủ yếu là đồi núi cao, có điều kiện thiên nhiên đặc thù cùng nhiều dư địa phát triển nông nghiệp sinh thái, bền vững. Trong bối cảnh quốc gia về chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp, nâng cao chuỗi giá trị sản phẩm và thích ứng với biến đổi khí hậu, vai trò của ngành nông nghiệp Lai Châu không chỉ là đảm bảo an ninh lương thực địa phương mà còn hỗ trợ cho phát triển kinh tế - xã hội, ổn định an ninh, quốc phòng khu vực miền núi biên giới và góp phần vào mục tiêu xây dựng nông thôn hiện đại, nông dân văn minh mà Đảng và Nhà nước đã đề ra.

1. Chuyển đổi sản xuất nông nghiệp tại Lai Châu

Theo Nghị quyết số 26‑NQ/TW ngày 05/8/2008 Hội nghị lần thứ bảy Ban chấp hành Trung ương khoá X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn và Nghị quyết số 19‑NQ/TW ngày 16/6/2022 Hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá XIII về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, Lai Châu được xác định có lợi thế phát triển nông nghiệp theo hướng xanh, sinh thái và hàng hóa tập trung. Với điều kiện tự nhiên đa dạng, Lai Châu có nền tảng tốt để phát triển cây đặc sản, kinh tế rừng kết hợp nông nghiệp và thu hút đầu tư sản xuất. Toàn tỉnh hiện có diện tích đất nông nghiệp lớn, trên 526.000 ha diện tích đất nông nghiệp, chiếm khoảng 58,06 % diện tích đất tự nhiên[1].

Đảng bộ và chính quyền tỉnh Lai Châu xác định nông nghiệp là ngành quan trọng, là trụ đỡ của nền kinh tế, các địa phương tập trung phát triển sản phẩm nông nghiệp chủ lực, nông nghiệp hàng hóa tập trung. Hiện nay, ngành nông nghiệp Lai Châu vẫn giữ vai trò chủ đạo trong cơ cấu kinh tế của tỉnh và đang đang chuyển đổi rõ nét theo hướng phát triển nhanh và bền vững. Dưới sự chỉ đạo của tỉnh, các xã, phường bắt đầu triển khai các dự án thí điểm công nghệ cao: vùng nguyên liệu có mã số, nhà màng trồng rau an toàn, hệ thống tưới nhỏ giọt cho đồi chè… Mục tiêu không chỉ là tăng sản lượng mà hướng tới sản phẩm tiêu chuẩn, truy xuất được nguồn gốc điều thiết yếu để tiến vào chuỗi giá trị cao hơn. Từ cách làm này, đến nay, Lai Châu hình thành các vùng sản xuất hàng hóa tập trung, sản phẩm chủ lực như: vùng lúa hàng hóa 4.000 ha; vùng chè 11.000 ha; vùng quế 13.000 ha, mắc ca trên 7.400 ha, cây ăn quả trên 8.000 ha[2]… Chăn nuôi, thuỷ sản phát triển ổn định, tiếp tục chuyển đổi sang hướng tập trung, trang trại gắn với an toàn sinh học, an toàn dịch bệnh. Tốc độ tăng đàn gia súc đạt 5%; toàn tỉnh hiện có 221 trang trại chăn nuôi, trong đó có 04 trang trại chăn nuôi lợn đạt quy mô lớn (01 trang trại được cấp Giấy chứng nhận chăn nuôi theo quy trình VietGAP với quy mô 10.933.4m² chuồng nuôi lợn thịt và lợn nái); đàn gia súc chính hiện có 353.350 con, trong đó: đàn trâu 92.760 con, đàn bò 25.590 con, đàn lợn 235.000 con; đàn gia cầm đạt 1.809 nghìn con; sản lượng thịt hơi xuất chuồng các loại 18.710 tấn, trong đó thịt lợn 11.610 tấn. Diện tích ao nuôi thủy sản đạt 1.027 ha; thể tích nuôi cá nước lạnh ước đạt 59.790 m³; thể tích nuôi cá lồng ước đạt 217.460 m³; 56 cơ sở nuôi cá nước lạnh với tổng thể tích 26.750 m³. Thể tích nuôi cá lồng 199.491 m³/1.847 lồng; sản lượng nuôi trồng và đánh bắt tự nhiên đạt 3.700 tấn. Công tác bảo vệ, phát triển rừng được chỉ đạo sát sao, diện tích trồng rừng mới đạt 2.494 ha, nâng diện tích rừng hiện có lên 494.196 ha, trong đó diện tích rừng tự nhiên 454.563 ha; cây cao su 12.940 ha. Tỷ lệ che phủ rừng đạt 52,3%[3]. Đây là minh chứng cho việc tỉnh đang chuyển dịch cơ cấu cây trồng theo hướng hàng hóa tập trung, phù hợp với tinh thần Đại hội XIII của Đảng về phát triển nông nghiệp sinh thái. Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP) cũng được Đảng ủy, chính quyền tỉnh triển khai rộng khắp với nhiều sản phẩm đặc hữu như chè, mắc ca, miến dong, mật ong, đông trùng hạ thảo…

Chương trình xây dựng nông thôn mới gắn với phát triển nông nghiệp được triển khai hiệu quả. Các xã cơ bản đã hoàn thành phê duyệt nhiệm vụ quy hoạch chung, ban hành và tổ chức thực hiện Bộ tiêu chí về thôn, bản đạt chuẩn nông thôn mới giai đoạn 2021 - 2025. Cơ sở hạ tầng nông thôn từng bước được đầu tư đồng bộ, đáp ứng tiêu chí nông thôn mới; đời sống vật chất tinh thần của người dân ngày một nâng lên, thu nhập bình quân đầu người đạt trên 47 triệu đồng; tỷ lệ hộ nghèo giảm nhanh[4].

Những con số này phản ánh nỗ lực của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân tỉnh Lai Châu trong chuyển đổi sản xuất, phát triển nông nghiệp hàng hóa, kinh tế rừng và xây dựng nông thôn mới vùng miền núi biên giới. Những thành tựu trên góp phần quan trọng vào việc thực hiện mục tiêu phát triển nhanh và bền vững mà Đại hội XIII của Đảng đã đề ra.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, Lai Châu vẫn đang đối mặt với không ít thách thức: Địa hình đồi núi cao, dốc, chia cắt mạnh đã làm cho việc đầu tư hạ tầng nông nghiệp như giao thông nội đồng, thủy lợi, hệ thống tưới tiêu còn nhiều hạn chế; điều kiện sản xuất của nông dân còn khó khăn, trình độ ứng dụng khoa học - công nghệ, kỹ thuật canh tác hàng hóa chưa đồng đều; thị trường tiêu thụ, chế biến sâu sản phẩm nông nghiệp của tỉnh vẫn chưa phát triển tương xứng với tiềm năng. Đó là những rào cản cần được tháo gỡ để Lai Châu có thể phát huy tối đa lợi thế thiên nhiên, vùng miền, con người trong phát triển nông nghiệp bền vững.

2. Tác động của biến đối khí hậu đến sản xuất nông nghiệp tại Lai Châu

Biến đổi khí hậu hiện đã trở thành một trong những thách thức lớn đối với sản xuất nông nghiệp cả nước. Đối với tỉnh Lai Châu - với địa hình đặc thù vùng núi - vấn đề này càng cấp bách hơn. Trên cơ sở nhận thức rõ xu thế và tác động của biến đổi khí hậu, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành Nghị quyết số 24‑NQ/TW ngày 03/6/ 2013 về chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường và Quyết định số 1422-QĐ/TTg ngày 19/11/2024 về việc ban hành kế hoạch quốc gia thích ứng với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 (cập nhật) đều xác định việc thích ứng với biến đổi khí hậu là nhiệm vụ trọng yếu.

Lai Châu là địa phương có điều kiện địa lý và tự nhiên dễ bị tổn thương trước thay đổi của khí hậu. Trong những năm gần đây, tỉnh đã ghi nhận nhiều hiện tượng thời tiết bất thường: mưa lớn, lũ quét, sạt lở đất; rét đậm, rét hại kéo dài; hạn hán ở các chân ruộng cao, nguồn nước thiếu hụt. Năm 2022, thiệt hại do thiên tai trên địa bàn tỉnh đã làm 02 người chết, 01 người bị thương; 278 nhà ở bị hư hỏng; 49,8 ha cây trồng các loại bị gãy, dập, ảnh hưởng; 47 công trình thủy lợi bị hư hỏng; nhiều tuyến đường giao thông bị sạt, lở gây tắc nghẽn, ảnh hưởng nghiêm trọng tới giao thông, ước khối lượng đất, đá bị sạt lở trên 1.081.000 m³; 01 công trình văn hóa, 05 điểm trường bị ảnh hưởng. Tổng thiệt hại trên 135 tỷ đồng[5]. Những biểu hiện ấy cho thấy tác động của biến đổi khí hậu không chỉ là hiện tượng thời tiết đơn thuần mà đang ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất nông nghiệp. Trong lĩnh vực kinh tế, tác động của biến đổi khí hậu thể hiện qua việc năng suất, sản lượng cây trồng và vật nuôi bị ảnh hưởng, chi phí sản xuất tăng lên và rủi ro thiên tai khiến người dân và địa phương phải đối mặt với tổn thất lớn. Biến đổi khí hậu làm lượng mưa trung bình tại Lai Châu giảm xuống, mùa đông kéo dài và nhiệt độ giảm mạnh, thường xuyên xảy ra tình trạng rét đậm, rét hại khiến gia súc và cây trồng bị thiệt hại nặng[6]. Nguồn nước tưới và đất sản xuất tại nhiều vùng dốc, chân ruộng cao có dấu hiệu suy giảm: đất bạc màu, sạt lở tăng cao, khiến nhiều diện tích chỉ có thể sản xuất một vụ cây hoặc phải chuyển đổi sang loại cây chịu hạn.

Về mặt an ninh lương thực, khi khả năng sản xuất nông nghiệp bị ảnh hưởng thì nền tảng đảm bảo nguồn lương thực địa phương và vùng cao trở nên mong manh hơn, nhất là khi vùng núi vốn có điều kiện sản xuất rất hạn chế. Khi thu nhập của người nông dân giảm, ổn định sinh kế bị đe dọa, nguy cơ tái nghèo, di cư tự phát tăng lên. Về mặt an ninh quốc phòng, việc giảm sút sản xuất, đời sống người dân ở vùng miền núi biên giới như Lai Châu gặp khó khăn có thể ảnh hưởng đến ổn định xã hội và an ninh trật tự khu vực biên giới. Vì vậy, biến đổi khí hậu không chỉ là vấn đề môi trường mà là vấn đề phát triển toàn diện. Thực hiện mục tiêu phát triển bền vững ở Lai Châu phải đi kèm với việc chuyển đổi sản xuất, thích ứng với biến đổi khí hậu, hiện thực hóa chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về coi thích ứng với biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường là nhiệm vụ sống còn của phát triển quốc gia.

Ảnh: Lễ khởi động Dự án “Xây dựng năng lực thực hiện kế hoạch giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và huy động nguồn tài chính bền vững để bảo vệ và phát triển rừng, trong đó có thị trường carbon rừng chất lượng cao - Carbon for Good (C4G)” (Tác giả: Đức Bình)

3. Tăng cường chuyển đổi sản xuất nông nghiệp thích ứng với biến đổi khí hậu của tỉnh Lai Châu

Để ứng phó với biến đổi khí hậu và nâng cao hiệu quả sản xuất nông nghiệp hướng tới phát triển bền vững, tỉnh Lai Châu cần triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp sau:

Một là, giải pháp về thể chế. Tỉnh cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống chính sách, cơ chế ưu đãi cho sản xuất nông nghiệp xanh, sản xuất thích ứng với biến đổi khí hậu, bảo đảm có nguồn lực hỗ trợ giống cây trồng chịu hạn, vật nuôi và đầu tư hạ tầng thiết yếu. Cần thiết lập cơ chế hỗ trợ tín dụng, bảo hiểm nông nghiệp cho vùng cao, vùng đặc biệt khó khăn; đồng thời ban hành các quy định để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào chế biến sản phẩm nông nghiệp vùng cao, phát triển sản phẩm OCOP và nông nghiệp hàng hóa tập trung. Trong khung thể chế, việc lồng ghép thích ứng biến đổi khí hậu vào quy hoạch phát triển tỉnh giai đoạn tiếp theo, bảo đảm mục tiêu nông nghiệp xanh, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh là cần thiết.

Hai là, giải pháp xây dựng mô hình chuyển đổi sản xuất nông nghiệp. Căn cứ vào lợi thế vùng miền và điều kiện tự nhiên, Lai Châu cần đẩy mạnh cơ cấu lại sản xuất theo hướng nông nghiệp sinh thái, hữu cơ và tuần hoàn; ưu tiên cây trồng, vật nuôi thích ứng với điều kiện thổ nhưỡng và khí hậu miền núi như chè, mắc ca, cây dược liệu, ngô ngọt, rau ôn đới... Song song với đó, tỉnh cần đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ và chuyển đổi số trong sản xuất nông nghiệp. Đến nay có gần 2.000 sản phẩm nông sản của tỉnh đã được đưa lên các sàn thương mại điện tử, mở ra cơ hội tiêu thụ mới cho người dân vùng cao[7]. Việc phát triển vùng sản xuất hàng hóa tập trung, liên kết giữa doanh nghiệp - hợp tác xã - nông dân là giải pháp then chốt để đẩy mạnh sản xuất thích ứng với biến đổi khí hậu. Lai Châu đã xác định phát triển nông nghiệp hàng hóa tập trung là một trong bốn chương trình trọng điểm của tỉnh, theo đó hình thành vùng sản xuất hàng hóa cùng với ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ, nâng cao giá trị sản phẩm.

Bên cạnh đó, phát triển kinh tế rừng bền vững - gắn với quản lý rừng cộng đồng và bảo tồn đa dạng sinh học theo hướng kinh tế xanh - cũng là một phần quan trọng trong mô hình chuyển đổi sản xuất thích ứng với biến đổi khí hậu. Tỉnh cần tiếp tục nâng cao hiệu quả chi trả dịch vụ môi trường rừng, phát huy lợi thế rừng và đất rừng vùng núi để bảo đảm hệ sinh thái và sinh kế lâu dài.

Ba là, giải pháp về phát huy vai trò của hệ thống chính trị và cộng đồng. Phát triển nông nghiệp vùng cao tại Lai Châu không thể chỉ dựa vào chính sách, công nghệ và doanh nghiệp, mà cần có sự hưởng ứng nhiệt tình, tham gia chủ động của người dân và hệ thống chính trị từ tỉnh tới cơ sở. Tỉnh cần đổi mới công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số, về biến đổi khí hậu, về chuyển đổi sản xuất thích ứng và nông nghiệp sinh thái. Vai trò của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị ‑ xã hội, đoàn thể và cấp cơ sở trong việc vận động, hỗ trợ người dân tham gia mô hình “tự an sinh - tự thích ứng” cần được phát huy. Đồng thời, đào tạo và nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ nông nghiệp, môi trường và các cơ quan quản lý địa phương để họ đủ năng lực lãnh đạo, tổ chức và giám sát việc chuyển đổi sản xuất, ứng dụng công nghệ và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Tóm lại, chuyển đổi sản xuất nông nghiệp hướng tới thích ứng với biến đổi khí hậu trên địa bàn tỉnh Lai Châu là nhiệm vụ cấp thiết và có tính chiến lược trước mắt và lâu dài. Sản xuất nông nghiệp không chỉ là ngành kinh tế - xã hội đơn thuần mà còn gắn liền với an ninh lương thực, ổn định xã hội, phát triển vùng biên giới và bảo vệ môi trường sinh thái tại Lai Châu. Phát triển nông nghiệp sinh thái, thích ứng với biến đổi khí hậu và gắn với nâng cao chất lượng cuộc sống người dân là con đường tất yếu để tỉnh miền núi như Lai Châu vươn lên thoát nghèo và tăng trưởng bền vững. Chính vì vậy, các giải pháp cần được triển khai đều cần có sự đồng bộ, quyết liệt, từ cấp tỉnh tới cấp xã, từ chính sách tới thực tiễn, từ doanh nghiệp tới nông dân vùng cao để mục tiêu nông nghiệp xanh, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh tại Lai Châu sớm trở thành hiện thực./.