Giáo dục trong thời đại số: chuyển dịch từ truyền thụ kiến thức sang phát triển toàn diện con người
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư diễn ra mạnh mẽ, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn đang làm thay đổi sâu sắc cách con người học tập, làm việc và tương tác. Giáo dục trong thời đại số lấy con người làm trung tâm, hướng tới mục tiêu hình thành những công dân toàn diện - biết học tập, biết hành động, biết thích ứng và biết sáng tạo. Giáo dục không còn chỉ truyền thụ kiến thức, mà chuyển trọng tâm sang phát triển năng lực: tư duy phản biện, sáng tạo, khả năng học tập suốt đời và làm chủ công nghệ. Đây là sự chuyển đổi mang tính nền tảng từ giáo dục định hướng nội dung sang giáo dục định hướng năng lực - tinh thần cốt lõi của Nghị quyết 29-NQ/TW và các chủ trương mới của Đảng. Trong đó, văn hóa đọc được xác định là nền tảng nuôi dưỡng tư duy sâu và học tập suốt đời. Các đề án phát triển văn hóa đọc không chỉ là chính sách văn hóa, mà là giải pháp giáo dục thiết thực: “Học để đọc - đọc để hiểu - hiểu để làm chủ tương lai”. Tư duy này nhấn mạnh vai trò của tự học, tự phản tư và tiếp cận tri thức một cách độc lập, sâu sắc - năng lực không thể thiếu của công dân thời đại số.
Chuyển đổi số là yếu tố đóng vai trò rất quan trọng trong giáo dục. Ảnh: VNPT
Một trong những trụ cột cốt lõi của triết lý giáo dục trong thời đại số là bảo đảm quyền học tập suốt đời cho mọi công dân, không phân biệt độ tuổi, giới tính, vùng miền hay điều kiện kinh tế - xã hội. Xây dựng một hệ thống giáo dục mở, linh hoạt, cho phép mọi người học mọi lúc, mọi nơi và trên mọi nền tảng. Trong đó, chuyển đổi số đóng vai trò là công cụ thiết yếu để hiện thực hóa quan điểm này. Việc triển khai các nền tảng học liệu số quốc gia, lớp học trực tuyến, đào tạo từ xa... không chỉ là đổi mới công nghệ, mà còn là giải pháp chiến lược để xóa bỏ rào cản tiếp cận tri thức, đặc biệt với người dân vùng khó khăn, người khuyết tật và các nhóm yếu thế. Giáo dục số, vì vậy, không chỉ cần hiện đại mà còn phải công bằng, bao trùm và nhân văn, đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau trong hành trình học tập suốt đời và phát triển toàn diện.
Trong thời đại số, giáo dục cần vượt ra khỏi giới hạn của giảng đường để gắn kết chặt chẽ với đời sống kinh tế - xã hội, thị trường lao động và hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Các nghị quyết của Đảng đã xác định rõ định hướng: phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao là ưu tiên chiến lược, đặc biệt trong các lĩnh vực liên quan đến công nghệ, chuyển đổi số và hội nhập quốc tế. Triết lý “giáo dục để làm” không chỉ dừng lại ở việc trang bị kỹ năng nghề nghiệp, mà còn nhằm phát triển năng lực sáng tạo giá trị, tư duy khởi nghiệp và khả năng thích ứng toàn cầu. Vì vậy, liên kết chặt chẽ giữa nhà trường - doanh nghiệp - cơ quan quản lý được xem là giải pháp mang tính nền tảng để đảm bảo tính thực tiễn và hiệu quả của giáo dục. Đồng thời, giáo dục hiện đại cần hình thành một thế hệ công dân toàn cầu: có thể làm việc trong môi trường đa văn hóa, có tinh thần khởi nghiệp đổi mới, và biết gìn giữ bản sắc dân tộc trong quá trình hội nhập sâu rộng.
Giáo dục không còn là lĩnh vực bị công nghệ tác động thụ động, mà chính là động lực cốt lõi dẫn dắt chuyển đổi số quốc gia. Quan điểm nhất quán trong các chủ trương của Đảng và Nhà nước là: không thể xây dựng xã hội số và kinh tế số bền vững nếu thiếu một nền giáo dục số tiên tiến. Chuyển đổi số trong giáo dục không chỉ dừng lại ở ứng dụng công nghệ trong giảng dạy, mà là quá trình đổi mới toàn diện - từ triết lý, mô hình tổ chức, nội dung, phương pháp đến hệ thống quản trị: từ phát triển hạ tầng công nghệ, tài nguyên số, đến nâng cao năng lực số cho giáo viên, học sinh và đảm bảo tính công bằng, an toàn, bao trùm trong tiếp cận công nghệ cho mọi đối tượng. Đây là nền tảng để giáo dục trở thành động lực đổi mới và kiến tạo tương lai số cho quốc gia.
Việc xây dựng hệ sinh thái học tập số quốc gia - dựa trên nền tảng số, tài nguyên mở và trí tuệ nhân tạo hỗ trợ cá nhân hóa - sẽ không thể thành công nếu thiếu đội ngũ giáo viên có năng lực số và tư duy sư phạm đổi mới. Sự cộng sinh giữa công nghệ và con người chính là điều kiện then chốt để hiện thực hóa đổi mới giáo dục. Vì vậy, bồi dưỡng năng lực chuyển đổi số cho giáo viên không chỉ là một yêu cầu kỹ thuật, mà là chiến lược trung tâm trong quá trình tái cấu trúc toàn diện hệ thống giáo dục quốc gia.
Xây dựng hệ sinh thái giáo dục, đổi mới sáng tạo, nghiên cứu & phát triển (R&D), và ứng dụng khoa học công nghệ
Giáo dục, đổi mới sáng tạo, nghiên cứu và ứng dụng công nghệ tạo thành một chuỗi giá trị liên kết chặt chẽ, trong đó mỗi mắt xích đều giữ vai trò không thể thay thế. Giáo dục là nền tảng hình thành nguồn nhân lực có tư duy phản biện, năng lực số và khả năng học tập suốt đời. Đổi mới sáng tạo và R&D chuyển hóa tri thức thành công nghệ và giải pháp mới, tạo ra nguồn lực nội sinh cho tăng trưởng. Ứng dụng khoa học công nghệ, đặc biệt qua chuyển đổi số, hiện thực hóa các sáng tạo vào thực tiễn, nâng cao năng suất và chất lượng sống. Chu trình này vừa tuần hoàn, vừa tự củng cố - nơi thành quả ứng dụng tiếp tục tạo ra nhu cầu mới cho giáo dục và đào tạo lại. Để vận hành hiệu quả, chuỗi giá trị này cần một chiến lược tích hợp, toàn diện và đồng bộ; tách rời hay đầu tư đơn lẻ sẽ phá vỡ tính liên kết và làm gián đoạn quá trình phát triển bền vững.
Các định hướng phát triển hiện nay không chỉ tập trung vào kỹ thuật hay tăng trưởng kinh tế, mà phản ánh một tầm nhìn nhân văn và tiến bộ về tương lai Việt Nam: trở thành quốc gia thông minh, nhân bản, sáng tạo và hội nhập toàn cầu trên nền tảng văn hóa dân tộc. Một quốc gia thông minh là nơi công nghệ gắn với quản trị, sản xuất và đời sống; nhân văn khi lấy con người làm trung tâm; khai phóng nhờ thúc đẩy tư duy độc lập, sáng tạo; và bản lĩnh hội nhập qua việc vừa thích ứng toàn cầu vừa giữ gìn bản sắc. Tổng hòa các giá trị này tạo nên chiến lược phát triển toàn diện, trong đó con người là trung tâm, khoa học công nghệ là động lực. Để hiện thực hóa tầm nhìn đó, cần có chính sách linh hoạt, thể chế đổi mới, đầu tư mạnh cho hạ tầng số và con người, thúc đẩy hợp tác công - tư, xây dựng văn hóa số bao trùm, đạo đức và an toàn - nhằm bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau trong quá trình chuyển đổi quốc gia.
Giáo dục hiện đại không chỉ đào tạo người có kiến thức, mà còn phát triển tư duy sáng tạo, khả năng ứng biến và học tập suốt đời. Đáp ứng yêu cầu đó, chính sách giáo dục đã thúc đẩy các mô hình linh hoạt như đào tạo từ xa, công nhận học tập không chính quy và liên thông giữa các bậc học, kết nối chặt chẽ với thị trường lao động và đẩy mạnh tự chủ đại học. Song song là những cải cách về kiểm định chất lượng, đổi mới đánh giá và phát triển đội ngũ giáo viên theo chuẩn quốc tế, nhằm bảo đảm một nền giáo dục mở, linh hoạt, chất lượng cao và bền vững.
Triết lý giáo dục trong thời đại số là sự kết tinh giữa tư duy chiến lược của Đảng, Nhà nước và nhu cầu thực tiễn, hướng tới hình thành một thế hệ công dân toàn diện - biết học suốt đời, làm chủ công nghệ, hội nhập toàn cầu và gìn giữ bản sắc dân tộc. Giáo dục vì thế không chỉ là “quốc sách hàng đầu” mà còn là chìa khóa phát triển bền vững trong kỷ nguyên số./.
