Làng nghề truyền thống Hà Nội: Động lực thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương

Các làng nghề truyền thống là một bộ phận quan trọng trong cấu trúc kinh tế - văn hóa của Thủ đô Hà Nội, vừa là nơi bảo tồn giá trị di sản, vừa là hạt nhân thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương. Với hơn 1.350 làng nghề và 327 làng nghề truyền thống, khu vực này đóng góp trực tiếp hơn 24 nghìn tỷ đồng (tương đương 1 tỷ USD)[1] mỗi năm vào Tổng sản phẩm trên địa bàn (GRDP) của Hà Nội. Các làng nghề tại Hà Nội không chỉ phản ánh chiều sâu văn hóa dân tộc mà còn là nguồn lực nội sinh góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tạo việc làm và nâng cao thu nhập cho người dân nông thôn, phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh và kinh tế du lịch gắn với văn hóa bản địa.

Tạo việc làm và tăng thu nhập cho cộng đồng

Làng nghề truyền thống tại Hà Nội đóng vai trò thiết yếu trong việc tạo sinh kế và cải thiện thu nhập cho người lao động, đặc biệt là khu vực nông thôn và ngoại thành - nơi chịu nhiều tác động từ quá trình đô thị hóa và chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Thông qua hoạt động sản xuất - kinh doanh mang tính thủ công, gắn với kỹ năng đặc thù và tính kế thừa nghề nghiệp cao, các làng nghề đã tạo ra việc làm ổn định, góp phần giảm tỷ lệ thất nghiệp và hạn chế tình trạng di cư lao động tự phát về thành thị. Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội, các làng có nghề và làng nghề truyền thống đã tạo việc làm cho hàng trăm nghìn người lao động. Thu nhập bình quân cho người lao động hiện đạt 7 triệu đồng/người/tháng, cao gấp 1,5 đến 2 lần so với thu nhập lao động thuần nông[2]. Những địa phương có làng nghề phát triển mạnh đều ghi nhận mức sống của người dân làng nghề cao hơn mặt bằng chung khu vực nông thôn.

Ngoài ra, làng nghề còn tạo việc làm cho các nhóm yếu thế như người cao tuổi, phụ nữ, lao động bán thời gian, thông qua các công đoạn thủ công phù hợp với khả năng lao động nhẹ, từ đó góp phần đảm bảo an sinh xã hội và thúc đẩy phát triển bao trùm. Nhiều hộ gia đình thực hiện mô hình sản xuất tại gia, kết hợp sinh hoạt - sản xuất, tạo nên môi trường kinh tế hộ gia đình điển hình ở vùng ven đô Hà Nội.

Đa dạng hóa cơ cấu kinh tế và thúc đẩy kinh tế du lịch

Trong quá trình tái cơ cấu nền kinh tế nông thôn theo hướng công nghiệp hóa - hiện đại hóa, làng nghề truyền thống tại Hà Nội đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc đa dạng hóa cơ cấu kinh tế địa phương, góp phần chuyển dịch lao động từ khu vực nông nghiệp sang các lĩnh vực phi nông nghiệp. Đây được xem là hướng đi phù hợp với đặc điểm sinh thái - xã hội của vùng ven đô, đồng thời phát huy được lợi thế về kỹ năng lao động, bản sắc văn hóa và nguồn nguyên liệu địa phương.

Sự phát triển của các làng nghề không chỉ làm phong phú thêm lĩnh vực tiểu thủ công nghiệp, mà còn kéo theo sự hình thành của các ngành kinh tế phụ trợ như logistics, đào tạo nghề, thiết kế sản phẩm và truyền thông thương hiệu. Điều này tạo điều kiện cho địa phương phát triển kinh tế đa ngành, giảm sự phụ thuộc vào nông nghiệp truyền thống.

Bên cạnh đó, làng nghề truyền thống ngày càng đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế du lịch, đặc biệt là du lịch văn hóa và du lịch trải nghiệm. Với những giá trị đặc sắc về lịch sử, kiến trúc, nghề thủ công và đời sống sinh hoạt truyền thống, nhiều làng nghề như Bát Tràng (gốm sứ), Vạn Phúc (lụa tơ tằm), Đường Lâm (làng cổ), Sơn Đồng (tạc tượng)... đã trở thành điểm đến hấp dẫn, tích hợp yếu tố sản xuất - trình diễn - thương mại - du lịch trong cùng một không gian văn hóa đặc thù. Các sản phẩm du lịch trải nghiệm như “Một ngày làm nghệ nhân”, “Tham quan xưởng thủ công”, “Trải nghiệm dệt lụa/ nặn gốm” hay “Ẩm thực làng nghề” được đánh giá cao, không chỉ tăng thời gian lưu trú của du khách mà còn giúp nâng cao giá trị gia tăng của sản phẩm làng nghề thông qua truyền thông thương hiệu, giới thiệu sản phẩm và gắn kết cộng đồng với thị trường tiêu dùng.

Mặt khác, sự phát triển của du lịch làng nghề cũng tạo ra động lực thúc đẩy đầu tư cơ sở hạ tầng, cải thiện điều kiện môi trường, cảnh quan và dịch vụ địa phương, góp phần nâng cao chất lượng sống cho cư dân vùng ven đô. Đây là mô hình phát triển kinh tế dựa trên di sản đang được nhiều quốc gia áp dụng và được đánh giá là phù hợp với định hướng xây dựng Hà Nội trở thành thành phố sáng tạo, kết nối giữa truyền thống và hiện đại, văn hóa và kinh tế.

Ảnh: Làng nghệ tạc tượng Sơn Đồng, thành phố Hà Nội (Nguồn: Báo điện tử Vietnamplus)

Tăng trưởng qua chương trình OCOP và xuất khẩu

Tính đến năm 2024, trên địa bàn thành phố Hà Nội là địa phương có nhiều sản phẩm OCOP nhất cả nước với 2.711 sản phẩm, trong đó, có 6 sản phẩm OCOP 5 sao, 12 sản phẩm tiềm năng 5 sao, 1.473 sản phẩm 4 sao và 1.220 sản phẩm 3 sao[3]. Việc đạt chuẩn OCOP giúp các làng nghề nâng cao chất lượng sản phẩm, chuẩn hóa quy trình sản xuất, đồng thời mở rộng kênh phân phối, tiếp cận với các thị trường mới. OCOP còn thúc đẩy làng nghề phát triển các mô hình hợp tác xã, doanh nghiệp xã hội và tổ hợp tác, tạo ra hiệu quả kinh tế cao hơn thông qua việc tổ chức lại sản xuất và tập trung nguồn lực. Mô hình này không chỉ giúp nâng cao năng suất lao động mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho việc quảng bá, xây dựng thương hiệu và phát triển bền vững.

Xuất khẩu các sản phẩm nghề truyền thống cũng đã đạt được những bước tiến đáng kể trong những năm gần đây. Một số sản phẩm từ làng nghề truyền thống của Hà Nội như gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, đồ gỗ mỹ nghệ… đã mở rộng thị trường sang các nước phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc, châu Âu và Bắc Mỹ. Việc kết nối với các chuỗi cung ứng quốc tế không chỉ nâng cao giá trị mà còn thúc đẩy đổi mới kỹ thuật, sáng tạo trong thiết kế và cải thiện quy trình sản xuất nhằm đáp ứng yêu cầu khắt khe của thị trường xuất khẩu.

Để tập trung nguồn lực hỗ trợ phát triển làng nghề, ngành nghề nông thôn, hiện tại, Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội đã ban hành Quyết định số 282/QĐ-UBND ngày 15/01/2025 về việc phê duyệt “Đề án tổng thể phát triển làng nghề trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2025-2030, tầm nhìn đến năm 2050”. Thành phố cũng đã tuyên truyền, tập huấn, nâng cao năng lực cho cá nhân và tập thể trong các làng nghề về năng lực quản lý, tổ chức sản xuất hợp lý hơn, có hiệu quả hơn, từ đó giúp các làng nghề tham gia sâu vào Chương trình OCOP để nâng cao giá trị sản phẩm…

Bảo tồn văn hóa và thúc đẩy sáng tạo

Làng nghề truyền thống Hà Nội không chỉ là trung tâm sản xuất kinh tế mà còn là nơi lưu giữ và phát huy giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể đặc trưng của Thủ đô và vùng đồng bằng Bắc Bộ. Việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống gắn liền với hoạt động sản xuất nghề thủ công đã trở thành nhân tố then chốt trong phát triển bền vững, góp phần duy trì bản sắc văn hóa đặc trưng đồng thời đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế hiện đại.

Bảo tồn văn hóa trong làng nghề truyền thống được thể hiện qua việc giữ gìn quy trình sản xuất truyền thống, các kỹ thuật thủ công độc đáo và các sản phẩm mang tính biểu tượng văn hóa cao. Nhiều làng nghề như Bát Tràng (gốm sứ), Vạn Phúc (lụa tơ tằm), Phú Vinh (mây tre đan), Sơn Đồng (tạc tượng) không chỉ duy trì nghề truyền thống mà còn phát triển các hoạt động truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ, bảo đảm sự kế thừa liên tục và phát triển sáng tạo.

Bên cạnh đó, các chương trình hợp tác với các tổ chức quốc tế như UNESCO Creative Cities Network đã tạo ra cơ hội quảng bá giá trị văn hóa nghề truyền thống, đồng thời thu hút sự đầu tư và hỗ trợ phát triển sáng tạo. Việc thúc đẩy sáng tạo không chỉ góp phần nâng cao giá trị kinh tế mà còn làm mới hình ảnh làng nghề, giữ chân thế hệ trẻ và thu hút nguồn nhân lực chất lượng cao./.