Giữa miền sông nước Nam Bộ, khi ánh trăng rằm tháng Mười soi xuống mặt nước lung linh, cũng là lúc đồng bào Khmer náo nức bước vào mùa lễ hội Ok Om Bok – lễ cúng trăng truyền thống đầy màu sắc. Ẩn sau vẻ đẹp huyền ảo ấy là triết lý sâu xa về lòng biết ơn, tình cộng đồng và những giá trị đạo đức được truyền trao qua nhiều thế hệ.
Lễ hội Ok Om Bok gắn liền với nghi thức cúng trăng. Ảnh: Internet
Khi mùa gió chướng bắt đầu thổi qua những cánh đồng lúa đã gặt, người Khmer Nam Bộ lại cùng nhau chuẩn bị cho lễ hội Ok Om Bok – lễ cúng trăng vừa linh thiêng vừa rộn rã, nơi gửi gắm lòng biết ơn đối với thiên nhiên và cuộc sống. Trong không gian chan hòa ánh sáng và tiếng nhạc, những chiếc đèn gió dần bay lên, mang theo ước vọng về mùa màng no đủ, cuộc sống an lành. Nhưng vượt lên trên vẻ đẹp lễ nghi và hội hè, lễ hội Ok Om Bok còn là một bài học sâu sắc về đạo lý làm người – biết ơn trời đất, biết ơn công sức lao động và biết ơn sự cộng sinh giữa con người với thiên nhiên. Từ ngàn đời nay, ánh trăng Ok Om Bok vẫn soi sáng đời sống tinh thần người Khmer như biểu tượng của lòng biết ơn – nền tảng của đạo đức và nhân cách cộng đồng.
Nguồn gốc và ý nghĩa biểu tượng
Lễ hội Ok Om Bok – hay còn gọi là lễ cúng trăng, đút cốm dẹp – ra đời từ đời sống nông nghiệp lâu đời của người Khmer Nam Bộ. Khi những cánh đồng lúa đã gặt xong, những bông lúa khô vàng còn vương hương rơm mới, cũng là lúc người dân hướng lòng mình về trời đất để tạ ơn mùa màng, tri ân những lực lượng siêu nhiên đã ban tặng nguồn sống. Chính từ vòng tuần hoàn ấy, tinh thần biết ơn trở thành trục trung tâm trong tín ngưỡng và trong toàn bộ cấu trúc của lễ hội.
Mặt trăng có hình ảnh chú thỏ là biểu tượng của lễ hội. Ảnh: dantri.com.vn
Trong quan niệm của người Khmer, Mặt trăng không chỉ là hiện tượng thiên nhiên mà là vị thần của mùa màng, là ánh sáng dẫn đường cho người nông dân giữa mênh mông đồng nước, là biểu tượng của sự sinh sôi, đùm bọc và chở che. Ánh trăng tròn đêm rằm tháng Mười là lời hứa của đất trời sau một vụ mùa vất vả: gieo hạt – gặt hái – biết ơn – lại gieo. Chính niềm tin giản dị ấy đã nuôi dưỡng đạo lý “sống trong ơn nghĩa”, coi sự biết ơn là gốc rễ của nhân cách.
Nghi thức “đút cốm dẹp” trong lễ cúng trăng là minh chứng sống động cho triết lý ấy. Khi người lớn dùng đôi tay mình bón từng miếng cốm thơm cho trẻ nhỏ, vừa hỏi han, vừa chúc phúc, đó không chỉ là nghi lễ nông nghiệp mà là nghi thức truyền dạy đạo đức. Từ hành vi tưởng chừng đơn giản ấy, thế hệ trẻ được dạy cách biết tri ân – với cha mẹ, với thiên nhiên, với cuộc sống. Lòng biết ơn được gieo vào tâm hồn như hạt lúa đầu mùa, nuôi dưỡng thành thói quen ứng xử nhân ái.
Có thể nói, qua hàng trăm năm, lễ hội Ok Om Bok đã kết tinh trong nó một triết lý nhân sinh bền vững: biết ơn để được sống hòa hợp, biết ơn để giữ gìn cái thiện trong lòng người. Dưới ánh trăng rằm, tinh thần ấy lan tỏa nhẹ nhàng mà sâu thẳm – như ánh sáng dịu dàng của Mặt trăng, soi tỏ niềm tin và đạo lý của cả cộng đồng Khmer nơi miền đất sông nước Nam Bộ.
Giáo dục đạo đức cộng đồng qua nghi lễ
Nếu phần cúng trăng là nghi lễ thiêng liêng gửi gắm lòng biết ơn, thì các hoạt động cộng đồng trong lễ hội Ok Om Bok lại chính là không gian thực hành đạo đức, nơi con người học cách sống cùng nhau trong tinh thần tôn trọng, chia sẻ và gắn bó. Từ việc chuẩn bị lễ vật, dọn dẹp sân chùa, đến tổ chức các trò chơi dân gian, đua ghe ngo – tất cả đều mang trong mình những bài học đạo lý giản dị mà sâu sắc.
Đua ghe ngo – trò chơi dân gian hấp dẫn và đầy kịch tính trong Lễ hội. Ảnh: Internet
Trước hết, đó là bài học về tinh thần cộng đồng. Trong những ngày lễ hội, mọi người đều trở về ngôi chùa chung của phum sóc, cùng góp công, góp của, không phân biệt giàu nghèo, địa vị. Hành động ấy khơi dậy ý thức về trách nhiệm và sự bình đẳng, làm sống dậy truyền thống “bà con một phum, một sóc như anh em một nhà”. Chính trong sự gắn kết ấy, con người được giáo dục bằng trải nghiệm – bằng việc cùng nhau làm, cùng nhau vui, cùng nhau tạ ơn.
Bên cạnh đó, lễ hội còn gieo vào lòng người bài học về sự hài hòa với tự nhiên và con người. Việc thờ Mặt trăng, dâng cốm dẹp, thả đèn gióng lên thông điệp sống thuận theo quy luật trời đất, không cưỡng cầu, không phung phí. Trong ánh sáng lung linh của những ngọn đèn nước, mỗi người như soi thấy chính mình – nhỏ bé nhưng có trách nhiệm gìn giữ cái đẹp và cái thiện trong đời sống.
Đặc biệt, qua lễ hội, thế hệ trẻ được nuôi dưỡng nhân cách đạo đức bằng cảm xúc. Khi các em được người lớn dẫn đi xem đua ghe ngo, kể lại tích chuyện cúng trăng, hay cùng gói cốm dẹp, đó không chỉ là niềm vui lễ hội mà là quá trình bồi đắp lòng kính trọng, biết ơn và tự hào về bản sắc văn hóa dân tộc mình. Chính sự tiếp nối ấy làm nên dòng chảy đạo đức không đứt đoạn – nơi “giáo dục” không tách khỏi “lễ”, và “lễ” trở thành phương tiện tinh tế để giáo dục con người.
Biểu tượng “ánh trăng của lòng biết ơn” trong đời sống đương đại
Trong nhịp sống hiện đại, khi những giá trị vật chất ngày càng chi phối mạnh mẽ đời sống tinh thần, biểu tượng “ánh trăng của lòng biết ơn” từ lễ hội Ok Om Bok vẫn tỏa sáng như một điểm tựa văn hóa bền vững. Ánh trăng – trong quan niệm truyền thống của người Khmer – không chỉ là thiên thể soi sáng đêm tối, mà còn là ánh sáng của sự thanh khiết, thấu suốt, dẫn con người trở về với những điều căn cốt của đạo đức và nhân nghĩa. Giữa những lo toan của thời đại công nghệ, hình ảnh ấy như một lời nhắc nhẹ: biết ơn để không lạc mất chính mình.
Ý nghĩa Ok Om Bok là tạ ơn thần linh, mong cầu bình an và gắn kết cộng đồng. Ảnh: Internet
Ngày nay, dù nhiều nghi lễ cổ truyền được giản lược cho phù hợp với đời sống mới, tinh thần của Ok Om Bok vẫn được gìn giữ trong từng ngôi chùa, từng gia đình, từng cộng đồng Khmer Nam Bộ. Người dân không chỉ cúng trăng để cầu mùa mà còn xem đây là dịp để gắn kết cộng đồng, tưởng nhớ công lao cha mẹ, thầy cô, và tri ân những người đã góp phần vun đắp cuộc sống chung. Chính sự tái hiện thường niên ấy khiến lễ hội không trở thành hoài niệm, mà là một hình thức giáo dục sống động về lòng biết ơn và sự sẻ chia.
Đáng quý hơn, ánh trăng của lòng biết ơn còn được lan tỏa qua các hoạt động văn hóa – nghệ thuật, du lịch và giáo dục. Nhiều địa phương đã đưa nội dung lễ hội Ok Om Bok vào trường học, bảo tàng, chương trình biểu diễn, giúp thế hệ trẻ không chỉ “nghe kể” mà còn được “trải nghiệm” giá trị đạo đức truyền thống bằng cảm xúc trực quan. Khi lòng biết ơn được gieo trồng trong môi trường hiện đại, nó trở thành nền tảng nuôi dưỡng nhân ái, củng cố bản lĩnh văn hóa và ý thức cộng đồng.
Từ một nghi lễ nông nghiệp giản dị, Ok Om Bok đã vượt qua giới hạn không gian và thời gian, trở thành biểu tượng nhân văn của lòng biết ơn và sự hướng thiện. Dưới ánh trăng rằm tháng Mười, con người hôm nay vẫn soi thấy chính mình – khiêm nhường, trân trọng, và đầy khát vọng sống thiện lành giữa dòng chảy đổi thay của thời đại.
Trong hành trình phát triển không ngừng của xã hội hiện đại, việc gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống không chỉ là bảo tồn di sản, mà còn là cách nuôi dưỡng nền tảng đạo đức cho con người hôm nay. Lễ hội Ok Om Bok của đồng bào Khmer Nam Bộ, với biểu tượng ánh trăng tròn đầy, đã vượt lên khuôn khổ của một nghi lễ tín ngưỡng, trở thành bài học nhân sinh sâu sắc về lòng biết ơn, sự hòa hợp và nhân ái.
Hoạt động thả đèn gió trong lễ Ok Om Bok. Ảnh: Internet
Ánh trăng của Ok Om Bok không chỉ soi sáng đồng ruộng, mà còn soi sáng tâm hồn con người – nhắc nhở mỗi người biết trân trọng công lao của cha mẹ, biết ơn đất trời, gắn bó với cộng đồng và gìn giữ những điều thiện lành trong cuộc sống. Từ không gian lễ hội, tinh thần ấy lan tỏa vào đời sống thường nhật, tạo nên sợi dây gắn kết bền chặt giữa con người với con người, giữa quá khứ với hiện tại.
Giữa thời đại công nghệ số, khi những giá trị đạo đức đôi khi bị che mờ bởi nhịp sống vội vã, thì ánh trăng của lòng biết ơn vẫn lặng lẽ tỏa sáng – như một lời nhắc dịu dàng rằng, con người chỉ thực sự lớn lên khi biết sống trong ân nghĩa, khi biết cúi đầu tri ân trước những gì nuôi dưỡng mình.
