Bài học quản trị thông tin và an ninh tư tưởng cho Việt Nam nhìn từ cuộc khủng hoảng chính trị tại Nepal

Thời đại số và thách thức quản lý truyền thông: Trường hợp Nepal

Bài học lớn nhất từ sự kiện Nepal là sự sai lầm và thất bại của chính sách kiểm duyệt đột ngột, thiếu minh bạch và không đi kèm đối thoại xã hội. Ngày 4 tháng 9 năm 2025, chính phủ Nepal ban hành lệnh cấm 26 nền tảng mạng xã hội lớn, bao gồm Facebook, YouTube, WhatsApp và Instagram, với lý do các nền tảng này không tuân thủ quy định đăng ký mới nhằm bảo vệ an ninh quốc gia. Tuy nhiên, biện pháp này không những không kiểm soát được thông tin mà còn trở thành chất xúc tác cho một cuộc khủng hoảng chính trị nghiêm trọng, dẫn đến các cuộc biểu tình bạo lực với ít nhất 19 người thiệt mạng chỉ trong ngày đầu (8/9/2025), lệnh cấm bị dỡ bỏ chỉ sau bốn ngày, và cuối cùng là sự sụp đổ của chính phủ của Thủ tướng K.P. Sharma Oli vào ngày 9/9/2025.

Lệnh cấm được ban hành trong bối cảnh xã hội Nepal đang tồn tại nhiều vấn đề kinh tế - xã hội kéo dài, chẳng hạn như tỷ lệ thất nghiệp thanh niên cao (khoảng 20.82% theo dữ liệu năm 2024), tham nhũng lan rộng và sự suy giảm niềm tin vào hệ thống chính trị. Thế hệ Gen Z, là thành phần dân số lớn lên trong môi trường số hóa, đã coi lệnh cấm như một hành vi xâm phạm nhân quyền trong phạm vi biểu đạt tự do, biến nó thành ngòi nổ cho các cuộc biểu tình quy mô lớn. Hàng nghìn người trẻ đã đổ ra đường phố tại Kathmandu và các thành phố khác, dẫn đến xung đột với lực lượng an ninh, với hơn 1.300 người bị thương và hàng chục người thiệt mạng trong các ngày tiếp theo[1].

Hiện tượng này phản ánh đúng tinh thần của lý thuyết “Hệ thống phức hợp” do Manuel Castells đề xuất trong tác phẩm Sự trỗi dậy của xã hội mạng (1996). Theo đó, khi một kênh thông tin bị chặn, các mạng lưới xã hội sẽ tự động tái cấu trúc và chuyển hướng sang các nền tảng thay thế để duy trì kết nối và lan truyền thông tin. Tại Nepal, thay vì chấm dứt hoạt động, người biểu tình nhanh chóng chuyển sang các nền tảng thay thế như Discord, vốn phổ biến trong cộng đồng game thủ, và biến nó thành một “quốc hội trực tuyến” với hơn 145.000 thành viên chỉ trong bốn ngày. Tại đây, họ tổ chức thảo luận, bỏ phiếu và điều phối các hoạt động biểu tình thông qua chat thoại, video và văn bản. Đồng thời, việc sử dụng rộng rãi các công cụ như VPN và ứng dụng BitChat (dựa trên Bluetooth) đã giúp vượt qua rào cản kỹ thuật, khiến nỗ lực kiểm soát của chính phủ trở nên kém hiệu quả và góp phần làm leo thang khủng hoảng[2].

Nguy cơ và thách thức đối với Việt Nam

Việt Nam có nhiều điểm tương đồng với Nepal về mặt nhân khẩu học trẻ tuổi, tỷ lệ người trẻ dùng mạng xã hội cao, và yêu cầu kiểm soát an ninh mạng, qua đó tiềm ẩn nguy cơ bất ổn chính trị xã hội tương tự từ việc các nền tảng bị khai thác để khuếch đại, kích động bất mãn và can thiệp địa chính trị. Về nhân khẩu học, Gen Z (sinh từ 1995-2012) ước tính chiếm khoảng một phần ba lực lượng lao động quốc gia trong tổng dân số khoảng 101,6 triệu người vào năm 2025. Tỷ lệ sử dụng internet đạt 78,8% (khoảng 80 triệu người dùng), trong khi số lượng người dùng mạng xã hội lên đến 76,2 triệu (khoảng 75,2% dân số) vào đầu năm 2025. TikTok dẫn đầu tại Việt Nam với 40,9 triệu người dùng từ 18 tuổi trở lên, trong khi Facebook có 76,2 triệu người dùng, chiếm khoảng 49,51% lưu lượng truy cập mạng xã hội[3].

Các vấn đề xã hội dễ bị khai thác qua thông tin giả mạo, thậm chí trở thành công cụ cho các âm mưu “diễn biến hòa bình”, chẳng hạn như các video deepfake về va chạm tàu bè ở biển Đông lan truyền trên TikTok đạt hàng triệu lượt xem, gây nhiễu loạn dư luận và kích động tâm lý chống đối. Các thế lực bên ngoài lợi dụng các sự kiện quốc tế để can thiệp, chẳng hạn như tổ chức Việt Tân đã tung ra các luận điệu kích động “cách mạng Gen Z Việt Nam” dựa trên khủng hoảng Nepal, với các khẩu hiệu như “từ Nepal, cần một cuộc cách mạng Gen Z cho Việt Nam” hoặc “Khi Gen Z nổi giận: Lời cảnh tỉnh cho các chế độ độc tài”. Đây là một phần của chiến lược “diễn biến hòa bình”, nhằm tạo khủng hoảng niềm tin qua tin giả nhằm bôi nhọ lãnh đạo, gieo rắc tư tưởng cực đoan và lợi dụng, kích động bất mãn xã hội để gây bất ổn từ bên trong.

Mặc dù tồn tại rủi ro, Việt Nam khác biệt với Nepal ở mức độ ổn định chính trị cao hơn, nhờ Luật An ninh Mạng 2018[4] đã thiết lập khung pháp lý kiểm soát thông tin hiệu quả, kết hợp với tăng trưởng kinh tế số dự kiến đóng góp 20% GDP năm 2025 (tăng từ 18,3% năm 2024). Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào các nền tảng ngoại quốc như Facebook (chiếm 49,51% thị phần lưu lượng) vẫn tạo lỗ hổng an ninh, tương tự Nepal nơi các nền tảng nước ngoài trở thành công cụ huy động biểu tình và khó kiểm soát.

Trong khuôn khổ ASEAN, nguy cơ này càng lớn khi an ninh phi truyền thống (NTS) như an ninh mạng liên kết chặt chẽ với tội phạm xuyên quốc gia. Chẳng hạn, vụ hack BPJS Kesehatan tại Indonesia năm 2021 đã lộ dữ liệu cá nhân của khoảng 279 triệu công dân, gián đoạn dịch vụ y tế hậu COVID-19 và gây thiệt hại kinh tế ước tính hàng triệu USD, minh họa rõ nét rủi ro từ lỗ hổng kỹ thuật số[5]. Do vậy, Việt Nam cần nhận diện sớm các dấu hiệu để tránh “cách mạng màu số", nơi Gen Z bị kích động và lợi dụng như ở Nepal, bằng cách kết hợp giám sát chủ động với giáo dục nâng cao nhận thức.

Giải pháp chiến lược trong bài toán xây dựng chủ quyền Số

Để chuyển thách thức thành cơ hội, Việt Nam cần triển khai chiến lược chủ động, đa chiều, kết hợp kiểm duyệt có trách nhiệm với phát triển chủ quyền số, nhằm bảo vệ an ninh tư tưởng đồng thời thúc đẩy kinh tế số, cụ thể:

Một là, Giáo dục truyền thông số: Nâng cao “sức đề kháng” cho thế hệ trẻ. Các thế lực bên ngoài thường nhắm đến giới trẻ để gây nhiễu loạn dư luận, do đó cần tích hợp giáo dục truyền thông số vào chương trình học các cấp, theo hướng dẫn của UNESCO, tập trung rèn luyện tư duy phản biện, kỹ năng xác thực thông tin và nhận diện các thủ đoạn “chiến tranh thông tin”. Giải pháp này sẽ giúp thế hệ Gen Z chủ động nhận diện và phản bác các luận điệu xuyên tạc từ các tổ chức phản động như Việt Tân. Một minh chứng tích cực là phong trào “Gen Z chống biến đổi khí hậu” diễn ra tại Việt Nam vào năm 2024, khi hàng nghìn thanh niên đã tham gia các chiến dịch trực tuyến và ngoại tuyến[6], thể hiện cách thức hiệu quả để chuyển hóa năng lượng tuổi trẻ vào các hoạt động xây dựng xã hội.

Hai là, Phát triển các nền tảng nội địa để giảm phụ thuộc và tăng kiểm soát. Sự phụ thuộc quá lớn vào nền tảng ngoại quốc tạo lỗ hổng an ninh nghiêm trọng, như trường hợp Nepal nơi các nền tảng nước ngoài trở thành công cụ huy động biểu tình. Việt Nam cần đầu tư mạnh mẽ để phát triển các nền tảng nội địa như Zalo (đạt khoảng 77,8 triệu người dùng active hàng tháng năm 2024, chiếm 85% dân số sử dụng OTT) và Lotus, nhằm giảm thị phần của Facebook (76,2 triệu người dùng, khoảng 75,2% dân số). Việc này không chỉ tăng cường khả năng kiểm soát rủi ro thông tin mà còn thúc đẩy kinh tế số, tạo không gian đối thoại phù hợp với văn hóa và pháp luật Việt Nam, đồng thời góp phần đạt mục tiêu kinh tế số chiếm gần 20% GDP năm 2025[7].

Ba là, Ứng dụng công nghệ giám sát sớm từ bị động sang chủ động. Chính phủ Nepal đã hành động bị động, chỉ ban lệnh cấm khi tình hình đã căng thẳng, dẫn đến thất bại. Việt Nam cần chuyển sang cách tiếp cận chủ động bằng cách sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) để giám sát và phát hiện sớm các xu hướng thông tin bất ổn trên không gian mạng, chẳng hạn như các chiến dịch deepfake về tranh chấp Biển Đông lan truyền trên TikTok. Tuy nhiên, việc áp dụng AI phải đảm bảo tính minh bạch và tuân thủ pháp luật về quyền riêng tư để xây dựng lòng tin xã hội, tránh lặp lại sai lầm gây mất lòng dân như ở Nepal.

Bốn là, Tăng cường hợp tác quốc tế để xây dựng mặt trận chung chống can thiệp. Khủng hoảng Nepal nhanh chóng bị quốc tế hóa với các cáo buộc can thiệp từ Ấn Độ và Trung Quốc, cho thấy “chiến tranh thông tin” là vấn đề xuyên biên giới. Việt Nam cần tăng cường hợp tác quốc tế, đặc biệt trong khuôn khổ ASEAN qua các cơ chế như Hội nghị Bộ trưởng Kỹ thuật số ASEAN(ADMM), để xây dựng khung pháp lý chung và phối hợp chia sẻ thông tin, công nghệ chống tin giả. Điều này sẽ tạo một mặt trận chung, bảo vệ chủ quyền số của từng quốc gia và khu vực trước các mối đe dọa chung, đồng thời tận dụng cơ hội từ Khung kinh tế số ASEAN để thúc đẩy kinh tế số đạt 1 nghìn tỷ USD vào năm 2030[8].

Kết luận

Thất bại của chính phủ Nepal là một bài học đắt giá về sự nguy hiểm của việc quản trị thông tin một cách cứng nhắc trong một môi trường xã hội số hóa và kết nối cao. Nó cho thấy bất kỳ sự bất mãn nào về kinh tế - xã hội cũng có thể bị khai thác và khuếch đại qua không gian mạng để châm ngòi cho một cuộc “cách mạng màu số”, gây ra những hậu quả tàn khốc về chính trị, kinh tế và xã hội.

Đối với Việt Nam, thay vì đi theo con đường phòng thủ bị động và đầy rủi ro, cần áp dụng một chiến lược chủ động, đa chiều. Bằng cách kết hợp giữa kiểm duyệt có trách nhiệm và đối thoại xã hội; xây dựng “chủ quyền số” thông qua giáo dục, phát triển các nền tảng nội địa; ứng dụng công nghệ giám sát sớm và tăng cường hợp tác quốc tế, Việt Nam không chỉ có thể bảo vệ vững chắc an ninh tư tưởng mà còn biến thách thức thành cơ hội để xây dựng một không gian mạng lành mạnh, góp phần vào sự phát triển ổn định và bền vững của đất nước. Đây là con đường duy nhất để đảm bảo Việt Nam không lặp lại sai lầm của Nepal và tiếp tục là một mô hình ổn định và phát triển thành công trong khu vực.