Sáng 1/12, Quốc hội thảo luận dự án Luật sửa đổi, bổ sung Luật Địa chất và khoáng sản. Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (chuyên trách Đoàn Lâm Đồng) cho rằng đất hiếm là tài nguyên chiến lược của nhiều ngành then chốt như bán dẫn, xe điện, quốc phòng nên luật phải đặt an toàn môi trường lên hàng đầu và quản lý thống nhất ở cấp quốc gia.

Bà phân tích quá trình tuyển tách và chế biến đất hiếm luôn phát sinh chất phóng xạ tự nhiên, kim loại nặng và dung dịch axit khó xử lý. Nhiều quốc gia từng khai thác ồ ạt nhưng thiếu kiểm soát đã để lại vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu, với chi phí phục hồi môi trường lớn hơn nhiều lần giá trị kinh tế thu được. "Đây là bài học Việt Nam không thể lặp lại", bà nói.

Từ kinh nghiệm quốc tế, đại biểu Tú Anh đề nghị áp dụng công nghệ tuyển tách khép kín, mô hình hóa phát tán phóng xạ, quan trắc môi trường liên tục và phương án xử lý bùn thải đạt chuẩn quốc tế. Cơ quan an toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia cần giám sát độc lập toàn bộ quy trình, từ đánh giá công nghệ, rủi ro đến kiểm tra hiện trường và xử lý chất thải.

Bà cũng lưu ý đất hiếm có chu kỳ dự án dài, đòi hỏi thử nghiệm công nghệ và đánh giá môi trường sâu. Nếu thời hạn ưu tiên cho nhà đầu tư quá ngắn, doanh nghiệp có thể vội lập dự án, không hình thành được dây chuyền chế biến sâu và dễ quay lại khai thác thô. Vì vậy, luật cần cơ chế linh hoạt hơn để thu hút nhà đầu tư có năng lực công nghệ thực sự.

Phó đoàn Khánh Hòa Đàng Thị Mỹ Hương bổ sung rằng dự thảo luật hiện thiếu cơ chế bảo đảm an toàn môi trường và xử lý chất thải phóng xạ, hóa học. Bà đề nghị đánh giá rủi ro môi trường độc lập bởi bên thứ ba, yêu cầu doanh nghiệp ký quỹ cao hơn mỏ khoáng sản thông thường và công bố định kỳ dữ liệu môi trường để bảo đảm minh bạch và phát triển bền vững.

Đại biểu Trịnh Xuân An (Ủy ban Quốc phòng, An ninh và Đối ngoại) cho rằng trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược ngày càng gay gắt, quản lý đất hiếm và làm chủ công nghệ đất hiếm là yếu tố then chốt để khẳng định năng lực tự cường của Việt Nam. Ông nhấn mạnh đất hiếm là nền tảng công nghệ lõi của nhiều loại vũ khí, đặc biệt với vũ khí chính xác cao, nên cần tiếp cận dưới góc độ an ninh - quốc phòng ngay từ luật.

Dự thảo đã quy định khu vực dự trữ đất hiếm, song đại biểu đề nghị phải có mỏ hoặc khu dự trữ dành riêng cho mục đích quốc phòng, an ninh. Cùng với đó, luật cần bổ sung quy định kiểm soát công nghệ và dữ liệu đất hiếm, nhất là dữ liệu liên quan quốc phòng, an ninh, vì "dữ liệu đất hiếm có thể thuộc diện bí mật Nhà nước". Ông cũng đề xuất làm rõ vai trò của Bộ Quốc phòng trong thẩm định chương trình, thẩm định khai thác mỏ; các chương trình quốc gia về đất hiếm phải có ý kiến của cơ quan này.

Ở góc độ quản lý ngành, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng cho biết Việt Nam có trữ lượng đất hiếm đứng thứ hai hoặc thứ ba thế giới, phân bố tại 21 tỉnh, thành. Bộ đã khoanh định cơ bản đầy đủ các khu vực mỏ và tổ chức quản lý chặt chẽ, đồng thời phối hợp các bộ ngành xây dựng chiến lược quốc gia về đất hiếm, dự kiến trình Chính phủ, Thủ tướng ban hành vào đầu năm 2026.

Sau khi hoàn tất khoanh định mỏ, Bộ sẽ nghiên cứu chính sách khai thác và chế biến sâu để gia tăng giá trị cho đất nước; đồng thời dự luật sẽ tạo cơ sở pháp lý để Chính phủ ban hành các văn bản hướng dẫn. "Chúng tôi tin rằng đất hiếm sẽ thực sự trở thành tài nguyên quan trọng, góp phần hình thành chuỗi giá trị khép kín và hạn chế tối đa xuất khẩu thô", Bộ trưởng nói.

Theo PGS Hoàng Anh Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Vật liệu, hiện Việt Nam chưa có nhà máy chế biến tinh quặng đất hiếm thành sản phẩm đạt tiêu chuẩn xuất khẩu do doanh nghiệp chưa làm chủ công nghệ tạo ra sản phẩm có hàm lượng đạt yêu cầu, cũng như chưa có công nghệ tách chiết các nguyên tố riêng rẽ. Thực trạng này cho thấy quản lý chặt chẽ phải đi đôi với chiến lược đầu tư công nghệ dài hạn nếu muốn phát triển ngành đất hiếm bền vững.

Quốc hội dự kiến biểu quyết thông qua dự án luật này vào ngày 11/12.