Gốm Mường Chanh - Đậm sắc văn hóa truyền thống của người Thái

Gốm Mường Chanh không chỉ là một nghề thủ công truyền thống mà còn là dấu ấn văn hóa lâu đời của cộng đồng người Thái ở Sơn La. Với sự mộc mạc, bền chắc và công năng đa dụng, dòng gốm này đã gắn bó mật thiết với đời sống, phản ánh bản sắc và tâm hồn của người dân vùng núi Tây Bắc.

Gốm Mường Chanh là một dòng gốm truyền thống độc đáo, đặc sắc của người Thái. Ảnh: kenh14.vn

Xã Mường Chanh tỉnh Sơn La đang lưu giữ một dòng gốm truyền thống độc đáo, đặc sắc của người Thái. Dòng gốm này không có nước men bóng bẩy, không có hoa văn, họa tiết cầu kỳ, đa sắc, không đa dạng về chủng loại sản phẩm nhưng đã có thời gian phát triển mạnh mẽ, nổi tiếng một vùng. Dòng gốm ấy mang đậm văn hóa của người Thái, gắn chặt với đời sống thường nhật của người dân vùng Tây Bắc nên đã được người đương thời gắn tên địa danh với tên dòng gốm đặc biệt này – gốm Mường Chanh.

Có nhiều tộc người ở vùng Tây Bắc đều làm gốm, nhưng gốm Mường Chanh, một dòng gốm làm nên bản sắc của văn hóa Thái vẫn được ưa dùng hơn cả. Gốm Mường Chanh có từ khi nào vẫn chưa được xác thực cụ thể. Tuy nhiên, những người làm gốm ở đây cho biết nghề làm gốm có từ rất lâu và được cha ông truyền lại, thế hệ sau tiếp nối đến bây giờ. Các nhà nghiên cứu thì cho rằng đây là dòng gốm rất lâu đời, gắn liền với sự định cư của người Thái ở nơi đây (khoảng 700-800 năm).

Để làm ra những sản phẩm gốm được ưa chuộng, người thợ làm gốm khai thác đất sét chất lượng tốt có màu xanh xám, đen, vàng, hanh đỏ tại địa phương. Họ lựa chọn loại đất sét dẻo, mịn, ít bị lẫn tạp chất. Người thợ gốm cho đất sét thô vào cối (là một khúc gỗ khoét rỗng) cùng với nước để giã nhuyễn. Công đoạn này rất kỳ công, tốn nhiều sức và đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận của người thợ. Bởi lẽ đây là công đoạn quan trọng nhằm loại bỏ hoàn toàn tạp chất khỏi đất sét, tạo nguồn nguyên liệu tinh khiết, góp phần quyết định chất lượng sản phẩm, tránh cho các sản phẩm bị nổ, nứt.

Sau khi có nguyên liệu tốt nhất, qua đôi bàn tay khéo léo, kết hợp với các công cụ rất thô sơ, đơn giản, người thợ sẽ tạo hình sản phẩm. Công đoạn này không chỉ thể hiện kỹ thuật thuần thục mà còn thể hiện khả năng cảm nhận hình khối, am hiểu chất liệu và sự tinh tế của người thợ gốm. Các sản phẩm gốm được định hình dần trên bàn xoay (khiên) do người thợ tự chế tác. Bàn xoay là một đĩa gỗ đặt trên trụ gỗ cố định chắc chắn dưới nền đất. Người thợ dùng ngón chân cái đẩy bàn xoay nhịp nhàng theo đôi tay tạo hình dáng sản phẩm. Khi cần bàn xoay chuyển động với tốc độ nhanh và đều hơn, người thợ gốm sẽ có sự hỗ trợ từ đôi tay người phụ nữ. Khi tạo hình xong, người thợ gốm sử dụng một chiếc “mạy láp” (que bằng tre hoặc nứa, một đầu nhọn, một đầu có răng cưa) để tạo họa tiết trang trí gốm. Họa tiết trang trí trên gốm Mường Chanh rất mộc mạc, giản dị gắn liền với cuộc sống hàng ngày. Đó là họa tiết hình học đơn giản liên tiếp, đường gờ nổi, khắc chìm chạy quanh sản phẩm và xếp song song với nhau. Quan sát gốm Mường Chanh của người Thái với gốm của các tộc người khác vùng Tây Bắc, chúng ta dễ dàng nhận thấy đường gờ nổi và dải khắc chìm có ở hầu hết đồ gốm, nhưng hoa văn hình móc câu, chữ “v”, "λ" chỉ có trên gốm Mường Chanh, trở thành dấu hiệu để nhận biết gốm Mường Chanh của người Thái. Sau khi hoàn thiện sản phẩm, người thợ gốm đem phơi thật khô, rồi chọn ngày nắng ráo để đưa vào lò nung.

Lò nung gốm của người Thái ở Mường Chanh cũng vô cùng độc đáo - lò hầm. Họ chọn nơi đất cứng hay những chỗ đá đang phong hóa để đào hầm hình vòm, khum ở hai đầu, cao ở giữa (cao khoảng 0,8m, rộng khoảng 2m). Sàn lò dốc nghiêng từ trong ra ngoài. Các sản phẩm vào lò nung được xếp một lượt trên mặt sàn theo nguyên tắc sản phẩm to ở giữa và nhỏ dần ra xung quanh. Trước khi nổi lửa, thầy mo làm lễ cúng đuổi tà ma, nhắc nhở những điều kiêng kỵ trong quá trình nung gốm và cầu xin trời đất phù hộ cho mẻ gốm thành công, sau đó cắm cây Ta Leo lên trên miệng lò.

Nung gốm là công đoạn quyết định chất lượng sản phẩm nên đòi hỏi người thợ gốm theo dõi sát sao, cảm nhận tốt nhiệt độ ngọn lửa và độ chín dần của gốm để có những điều chỉnh thích hợp. Ở cuối cung đoạn nung, người thợ gốm cho lá cây dẻ rừng vào lò để tạo màu nâu sẫm đặc trưng riêng của gốm Mường Chanh. Thời gian nung gốm khoảng một ngày đêm, sau đó tắt lửa, đóng cửa lò và cột khói để ủ gốm trong lò khoảng 1 tuần, đến khi nguội hẳn mới dỡ lò.

Gốm Mường Chanh mộc mạc nhưng lại có một vẻ đẹp rất riêng. Ảnh: kenh14.vn

Loại hình sản phẩm gốm Mường Chanh khá phong phú với nhiều hình dáng, kích cỡ khác nhau, chủ yếu là gốm gia dụng như: chum, vại, chậu, nồi nấu cách thủy, chày cối, bình có quai, lục lạc, đồ chơi, tượng con giống... Ngoài ra cũng có một số đồ gốm có giá trị như: chum to, lọ cổ nhỏ (dùng làm của hồi môn cho con gái đi lấy chồng). Sản phẩm gốm Mường Chanh rất đa dụng, được dùng trong các sinh hoạt hàng ngày của người dân. Với những công dụng như đựng nước, chế biến thực phẩm trong thời gian dài thì không sản phẩm gốm nào tốt bằng gốm Mường Chanh. Đặc biệt, từ lâu, gốm Mường Chanh của người Thái không chỉ là vật dụng trong gia đình mà còn để trao đổi hàng hóa. Với đặc tính mộc mạc, chắc khỏe, sử dụng tiện lợi, chất lượng cao, gốm Mường Chanh được người Mường, người Mông, người Dao… rất ưa chuộng. Do đó, dòng gốm này đã trở nên phổ biến ở khắp vùng Tây Bắc.

Tuy nhiên, trong những thập niên gần đây, sự xuất hiện của rất nhiều loại sản phẩm có ưu thế hơn về kiểu dáng, màu sắc, tiện lợi đã làm cho gốm Mường Chanh dần mai một. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của dòng gốm này là một thách thức không nhỏ. Dẫu vậy, một số nghệ nhân, thợ gốm Mường Chanh vẫn bền bỉ bảo lưu kỹ thuật làm gốm truyền thống nguyên bản. Mỗi sản phẩm gốm Mường Chanh hôm nay vẫn như một bức tranh dân gian phản ánh đời sống, tư duy thẩm mỹ của người Thái.

Dù không còn phổ biến như xưa, nhưng gốm Mường Chanh vẫn giữ được tiếng vang và sự hoài niệm trong cộng đồng các tộc người ở vùng miền núi Tây Bắc. Dòng gốm ấy vẫn hấp dẫn người nhìn từ màu sắc của thiên nhiên núi rừng đến hình dáng và sự đa dụng, cho chúng ta cảm nhận về sự mộc mạc, giản dị, gần gũi của cộng đồng người Thái nơi đây.

Ngày nay, những người nặng lòng với gốm Mường Chanh đang tìm ra những lối đi mới cho dòng gốm cổ này, góp phần tăng thu nhập cho người dân. Một số hộ dân tại xã Mường Chanh còn giữ nghề đã hình thành mô hình trải nghiệm nghệ thuật làm gốm cổ truyền. Mô hình này cuốn hút nhiều du khách đến trải nghiệm, khám phá, đặc biệt là các em nhỏ vào mỗi dịp cuối tuần. Với ngôn ngữ riêng, mộc mạc, bình dị, không lẫn với bất kỳ dòng gốm thủ công nào ở Việt Nam, gốm Mường Chanh đang được các kiến trúc sư, nhà thiết kế sử dụng trong thiết kế không gian nhà, sân vườn theo hướng truyền thống. Gốm Mường Chanh đã tạo điểm nhấn trong kiến trúc, không gian sống với nét mộc mạc, đơn sơ nhưng đầy quyến rũ, vừa truyền thống vừa rất hiện đại. Những người yêu thích gốm Mường Chanh đang mở rộng công năng cho những sản phẩm mộc mạc này.

Có thể nói, gốm Mường Chanh của người Thái mộc mạc, tính ứng dụng và chất lượng cao, nên dù trải qua những thăng trầm, dòng gốm này đã trở thành giá trị văn hóa độc đáo của người Thái, đi vào đời sống của người dân vùng Tây Bắc. Giữa nhịp sống hối hả hiện nay, nghề gốm và các sản phẩm gốm Mường Chanh của người Thái vẫn tồn tại, hiện hữu trong đời sống cộng đồng để khẳng định sức sống bền bỉ, tiếp tục thể hiện sức cuốn hút riêng. Gốm Mường Chanh không chỉ mang tính vật chất mà còn là bản sắc, niềm tự hào của người Thái về quá khứ và niềm tin vào tương lai.