1. Trong Hiến pháp 2013, Điều 9 đã chính thức ghi nhận: Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có nhiệm vụ giám sát và phản biện xã hội. Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI cũng đã ban hành Quyết định số 217/QĐ/TW ngày 12/12/2013 về việc ban hành Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội, trong đó quy định chi tiết về các nguyên tắc, phạm vi, phương pháp thực hiện giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Tiếp đó, đến năm 2015, Quốc hội đã thông qua Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (sửa đổi), quy định khá rõ về hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Các văn bản trên đã định hình một khung khổ chính trị và pháp lý quan trọng cho hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.
Theo quy định, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp trực tiếp, hoặc đề nghị các tổ chức thành viên thực hiện chức năng phản biện xã hội.
Đối tượng, phạm vi được phản biện là dự thảo các văn bản của cơ quan nhà nước cùng cấp có liên quan trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, thông qua các hình thức như: nhận xét, đánh giá, nêu kiến nghị đối với dự thảo văn bản pháp luật, các quy hoạch, kế hoạch, chương trình, dự thảo, đề án của cơ quan nhà nước.
Về tính chất, phản biện của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam không phải là phản biện mang tính quyền lực nhà nước, mà là phản biện mang tính xã hội. Các nội dung phản biện được đưa ra trên tinh thần khách quan, khoa học, mang tính xây dựng. Hoạt động phản biện của Mặt trận cũng góp phần phát huy dân chủ, tạo sự đồng thuận trong xã hội.
Về nội dung, phản biện của Mặt trận Tổ quốc tập trung vào các vấn đề như: sự phù hợp, tính đúng đắn, khoa học, tính khả thi của các chính sách, pháp luật, kế hoạch, chương trình… của Nhà nước; đánh giá tác động, hiệu quả về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại của các dự thảo văn bản; bảo đảm hài hòa lợi ích của nhà nước, của nhân dân và của các tổ chức.
Để thực hiện hoạt động phản biện, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phải xây dựng nội dung, kế hoạch phản biện; yêu cầu cơ quan, tổ chức chủ trì soạn thảo dự thảo văn bản cung cấp các thông tin và tài liệu cần thiết; xây dựng văn bản phản biện và gửi đến cơ quan, tổ chức có dự thảo văn bản được phản biện; yêu cầu cơ quan chủ trì soạn thảo trả lời bằng văn bản đối với kiến nghị của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.
Với khung khổ pháp lý nêu trên, trong thời gian qua, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên đã tích cực tham gia vào các hoạt động thẩm định, đề xuất, kiến nghị đối với dự thảo một số chính sách, chương trình, dự án của Chính phủ và cơ quan hành chính nhà nước các cấp, tổ chức phản biện các dự án luật, pháp lệnh do các cơ quan có thẩm quyền soạn thảo… Trên cơ sở đó, đưa ra các kiến nghị đối với các cấp có thẩm quyền điều chỉnh một số nội dung dự thảo chính sách có ảnh hưởng đến lợi ích của người dân. Theo các số liệu thống kê, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp tỉnh tổ chức 784 hoạt động phản biện; cấp huyện tổ chức 25.834 hoạt động phản biện[1].
2. Tuy nhiên, thực tế hoạt động phản biện của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong thời gian qua cũng xuất hiện một số vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu, giải quyết:
Thứ nhất, về đối tượng của hoạt động phản biện: Trong Luật Mặt trậnTổ quốc Việt Nam, Điều 33 quy định, đối tượng phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là dự thảo các văn bản của cơ quan nhà nước cùng cấp có liên quan trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, quyền và trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Như vậy, theo quy định, các văn bản chính sách đã được áp dụng không nằm trong phạm vi được phản biện. Thực tế cho thấy, có không ít văn bản chính sách, pháp luật chất lượng soạn thảo chưa tốt nhưng vẫn được thông qua. Chính trong quá trình tổ chức thực hiện, các văn bản trên mới bộc lộ những hạn chế, bất cập.
Thứ hai, về tính pháp lý của hoạt động phản biện:Xét về tính chất, phản biện của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là phản biện xã hội. Do vậy, cơ quan nhận được sự phản biện có thể tiếp thu, hoặc không tiếp thu các kiến nghị do Mặt trận Tổ quốc đưa ra. Nếu cơ quan được phản biện không tiếp thu kiến nghị thì phải giải trình bằng văn bản, báo cáo ý kiến phản biện của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với cơ quan, tổ chức có thẩm quyền ban hành văn bản. Nhưng trong trường hợp Mặt trận Tổ quốc chưa đồng tình với sự giải trình đó thì các thủ tục tiếp theo sẽ được xử lý như thế nào cũng là vấn đề cần được nghiên cứu.
Hội thảo “Phát huy vai trò của MTTQ Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội - nghề nghiệp, các tổ chức xã hội đáp ứng yêu cầu xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, ngày 23/11/2021.
Thứ ba, chất lượng phản biện phụ thuộc rất lớn vào năng lực của chủ thể phản biện. Theo quy định, các lĩnh vực mà Mặt trận Tổ quốc tham gia phản biện là khá rộng, hầu như đối với mọi vấn đề của đời sống xã hội. Trong thời gian qua, với nguồn nhân lực hiện có, Mặt trận phải tham gia phản biện đối với nhiều lĩnh vực, vấn đề, trong đó có những lĩnh vực mà khả năng chuyên môn của đội ngũ cán bộ của Mặt trận có thể chưa đủ để thẩm định, trong khi việc huy động các nguồn lực từ bên ngoài còn hạn chế… Điều này sẽ tác động trực tiếp đến chất lượng phản biện.
3. Trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Đảng ta nhấn mạnh sự cần thiết phải “Nâng cao chất lượng công tác giám sát, phản biện xã hội, đóng góp ý kiến của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân”[2]. Để hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đi vào thực chất hơn, trong thời gian tới, cần thiết phải có các giải pháp thiết thực và cụ thể hơn.
Về đối tượng của hoạt động phản biện, trước mắt cần thực hiện tốt các quy định hiện có về thực hiện hoạt động phản biện xã hội đối với các dự thảo văn bản của các cơ quan nhà nước. Nhưng về dài hạn, có thể tính tới việc mở rộng phạm vi phản biện tới cả các chính sách đang được áp dụng trên thực tế để phát hiện những chính sách không phù hợp, từ đó giúp đưa ra các điều chỉnh cần thiết.
Để tăng thêm hiệu quả hoạt động phản biện của Mặt trận, cần cụ thể hơn các quy trình tổ chức thực hiện. Luật Mặt trận (sửa đổi) đã đưa ra quy định về hoạt động phản biện của Mặt trận Tổ quốc, nhưng cần phải có các quy định để cụ thể hóa các điều khoản trong Luật như quy trình tiến hành, các bước thực hiện, sự phối hợp và trách nhiệm giữa các bên tham gia…
Bên cạnh đó, để nâng cao chất lượng phản biện, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có thể huy động sự tham gia của người dân, các tổ chức xã hội nghề nghiệp, các nhân sỹ trí thức, ở cả trong và ngoài nước vào quá trình này.
