Bảo tồn làng cổ Đường Lâm: Gắn kết truyền thống với tương lai

Giữa guồng quay hối hả của đô thị hóa và hiện đại hóa, cách trung tâm Hà Nội khoảng 50 km về phía tây, có một ngôi làng như đang lặng lẽ gìn giữ hồn cốt văn hóa Việt: làng cổ Đường Lâm, xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây (nay là phường Sơn Tây, thành phố Hà Nội). Làng cổ Đường Lâm được ví như “bảo tàng sống” của đồng bằng Bắc Bộ, nơi mỗi mái ngói, bức tường đá ong, mỗi cổng làng rêu phong đều lưu giữ dấu tích của hàng trăm năm lịch sử. Đây là làng cổ đầu tiên của cả nước được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia và được ví như một “bảo tàng sống” lưu giữ kiến trúc và nếp sinh hoạt, khắc họa “hồn quê” của một làng Việt cổ Bắc Bộ. Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập và phát triển hiện nay, làng cổ đang đối mặt với nhiều thách thức: sự thay đổi trong đời sống cư dân, áp lực đô thị hóa, cùng bài toán hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Làm thế nào để “giữ hồn xưa giữa lòng hiện đại”, để truyền thống không bị tách rời khỏi tương lai, đó chính là câu hỏi lớn cần lời giải hôm nay.

Làng cổ Đường Lâm với đặc thù là một "di tích sống" mang đậm dấu ấn văn hóa. Ảnh: nguoihanoi.vn

Giá trị đặc sắc của làng cổ Đường Lâm

Nằm ven dòng sông Tích thơ mộng, Đường Lâm là một quần thể di tích tiêu biểu, kết tinh giá trị văn hóa, lịch sử và kiến trúc của làng Việt cổ vùng đồng bằng Bắc Bộ. Với diện tích khoảng 164 ha, trong đó 95 ha là vùng bảo tồn, làng hiện có gần 1000 ngôi nhà cổ, có niên đại từ 100-400 năm tuổi[1], được xây dựng bằng đá ong, gỗ xoan, tre, nứa, gạch đất nung, ngói, đất nện, trấu, mùn cưa… những loại vật liệu truyền thống của xứ Đoài xưa.

Điều làm nên bản sắc riêng của Đường Lâm chính là chất liệu đá ong, đây là loại vật liệu địa phương đặc trưng, tạo nên những bức tường nâu sậm vừa bền chắc vừa mộc mạc. Hệ thống đường làng, ngõ xóm, giếng nước, đình, chùa, cổng làng vẫn giữ được cấu trúc truyền thống hình xương cá - một biểu tượng của văn hóa cộng đồng gắn kết. Cổng làng Mông Phụ, đình Mông Phụ, chùa Mía, đền thờ Ngô Quyền, đền Phùng Hưng... là những công trình vừa mang giá trị nghệ thuật, vừa phản ánh tín ngưỡng và nếp sống lâu đời của người Việt.

Không chỉ có giá trị vật thể, Đường Lâm còn lưu giữ di sản phi vật thể phong phú: phong tục, lễ hội, nghề truyền thống, ẩm thực dân gian (gà Mía, thịt quay đòn, chè lam, kẹo dồi, kẹo lạc, bánh gai). Những sinh hoạt cộng đồng, tiếng trống đình, lễ hội chùa Mía đầu xuân… tất cả tạo nên không gian văn hóa đặc trưng, nơi con người hòa quyện với thiên nhiên và lịch sử.

Đường Lâm còn được gọi là “đất hai vua”, nơi sinh ra hai vị anh hùng dân tộc là Phùng Hưng và Ngô Quyền, người mở ra kỷ nguyên độc lập tự chủ cho dân tộc sau chiến thắng Bạch Đằng năm 938. Chính yếu tố “địa linh nhân kiệt” này đã khiến ngôi làng không chỉ có giá trị kiến trúc, mà còn là không gian linh thiêng trong tâm thức người Việt.

Trong nhiều năm qua, làng cổ Đường Lâm đã trở thành điểm đến yêu thích của du khách trong và ngoài nước. Theo Sở Văn hóa và thể thao Hà Nội, chỉ riêng năm 2023, làng cổ đã đón khoảng 650.000 lượt khách[2], tăng gấp mười lần so với giai đoạn trước dịch COVID-19. Mặc dù chưa có thống kê riêng cho từng điểm đến, song Đường Lâm được đánh giá là một trong những địa điểm du lịch cộng đồng thu hút đông khách nhất khu vực ngoại thành, thường xuyên nằm trong tour trải nghiệm văn hóa “Một ngày làm nông dân” hoặc “Hành trình di sản xứ Đoài”. Không chỉ đến để ngắm nhìn kiến trúc cổ, du khách còn tìm thấy ở đây cảm xúc hoài niệm, sự kết nối với cội nguồn văn hóa Việt Nam.

Làng cổ Đường Lâm còn lưu giữ được cấu trúc truyền thống của hệ thống đường làng, ngõ xóm, giếng nước, đình, chùa, cổng làng. Ảnh: Internet

Những thách thức trong công tác bảo tồn

Mặc dù công tác bảo tồn làng cổ Đường Lâm đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong hai thập niên qua, song trên thực tế, quá trình này vẫn tồn tại không ít hạn chế, bất cập và thách thức. Những vấn đề này không chỉ phản ánh sự hạn chế trong công tác quản lý di sản, mà còn cho thấy sự xung đột giữa nhu cầu phát triển hiện đại và nhiệm vụ gìn giữ giá trị truyền thống.

Trước hết phải kể đến áp lực từ đô thị hóa và nhu cầu sinh hoạt hàng ngày của người dân. Cuộc sống hiện đại đặt ra nhiều thay đổi trong nhu cầu nhà ở, sinh hoạt và sinh kế của người dân. Nhiều hộ gia đình có nhà cổ xuống cấp, muốn cải tạo, mở rộng nhưng vướng quy định bảo tồn nguyên trạng, khiến không ít người dân bức xúc. Đã từng có giai đoạn, một số hộ dân gửi đơn xin “trả danh hiệu di tích” để được tự do sửa chữa nhà. Điều này phản ánh thực tế rằng, bảo tồn không thể tách rời nhu cầu sống của cư dân, bởi chính họ là chủ thể của di sản.

Bên cạnh đó là hạn chế về nguồn lực và quản lý. Mặc dù Hà Nội đã đầu tư 178,029 tỉ đồng cho 13 dự án bảo tồn, tôn tạo Đường Lâm từ năm 2014 đến nay[3], nhưng nguồn kinh phí này vẫn được đánh giá là chưa tương xứng với quy mô và nhu cầu bảo tồn thực tế. Việc quản lý di tích còn chồng chéo giữa các cấp, trong khi đội ngũ chuyên môn về trùng tu, phục dựng di sản còn mỏng. Ngoài ra, sự gia tăng lượng khách du lịch nhanh chóng cũng tạo áp lực lớn lên hạ tầng, môi trường và không gian làng cổ. Một số tuyến đường chật hẹp, hệ thống xử lý nước thải, rác thải chưa đáp ứng kịp. Nếu không có quy hoạch tổng thể, việc “du lịch hóa” quá mức có thể làm mai một bản sắc văn hóa vốn mộc mạc, chân chất của Đường Lâm.

Ngoài ra, thách thức còn đến từ nhận thức cộng đồng. Một bộ phận người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, chưa thực sự thấy hết giá trị của việc bảo tồn. Nhiều người coi các ngôi nhà cổ là cũ kỹ, bất tiện, thay vì là tài sản văn hóa vô giá. Sự thay đổi lối sống, tác động của mạng xã hội và kinh tế thị trường đang dần khiến các giá trị truyền thống bị phai nhạt. Nếu không có các hoạt động truyền thông, giáo dục văn hóa di sản thường xuyên, sự gắn bó của cộng đồng với di tích sẽ bị suy giảm, đây có thể xem là thách thức lớn nhất.

Có thể thấy, làng cổ Đường Lâm - một biểu tượng của văn hóa nông thôn đồng bằng Bắc Bộ đang đứng trước lựa chọn khó khăn: giữa bảo tồn nguyên vẹn và phát triển thích ứng. Nếu không sớm có cách tiếp cận mới, lấy người dân làm trung tâm, cộng đồng làm chủ thể bảo tồn, kết hợp với chính sách đầu tư đồng bộ và cơ chế pháp lý linh hoạt, di sản quý báu này có thể dần biến mất trong chính sự phát triển mà nó không kịp hòa nhập.

Nét phong rêu, cổ kính tại ngôi nhà 400 năm tuổi ở làng cổ Đường Lâm. Ảnh: Internet

Định hướng phát huy giá trị trong tương lai

Trước hết, việc hoàn thiện khung chính sách, quy hoạch và quản lý di tích là yếu tố then chốt để tháo gỡ những vướng mắc hiện nay trong bảo tồn và phát huy giá trị làng cổ. Cần ban hành cơ chế riêng cho loại hình “di tích sống”, quy định rõ quyền lợi, nghĩa vụ và chính sách hỗ trợ tài chính, ưu đãi thuế cho người dân sở hữu nhà cổ. Đồng thời, điều chỉnh quy định về khu vực bảo vệ, cho phép linh hoạt trong sinh hoạt thường nhật nhưng vẫn bảo đảm giữ nguyên hình thái kiến trúc. Việc duy trì hỗ trợ thiết kế mẫu, miễn phí lập hồ sơ tu sửa như Hà Nội đã thực hiện tại Đường Lâm là hướng đi thiết thực, giúp người dân gắn bó lâu dài với di sản. Bên cạnh đó, có thể nghiên cứu đề xuất UNESCO công nhận Đường Lâm là Di sản văn hóa thế giới, dựa trên các tiêu chí “ngôi làng cổ điển hình còn sống” tương tự mô hình Shirakawa-go (Nhật Bản) hay Bukchon (Hàn Quốc). Đây sẽ là bước tiến lớn để nâng tầm giá trị di tích trên trường quốc tế.

Đồng thời, quy hoạch tổng thể không gian và quản lý xây dựng là nền tảng của công tác bảo tồn làng cổ. Hiện nay, tình trạng xây dựng tùy tiện, thay đổi vật liệu như ngói xi măng, tường bê tông vẫn làm mất tính đồng bộ cảnh quan. Cần hoàn thiện bản đồ khoanh vùng bảo vệ, công khai quy hoạch và quy chế xây dựng để người dân dễ thực hiện. Đồng thời, xây dựng mẫu nhà điển hình về vật liệu, màu sắc, kết cấu truyền thống làm cơ sở hướng dẫn sửa chữa, xây mới.

Tiếp theo, bảo tồn kiến trúc và cảnh quan làng cổ là trọng tâm của công tác gìn giữ Đường Lâm. Hiện khoảng 60% nhà cổ đã xuống cấp nghiêm trọng, cần tu bổ theo nguyên tắc nguyên trạng, sử dụng vật liệu và kỹ thuật truyền thống, tránh bê tông hóa. Cần sớm ban hành “Sổ tay kỹ thuật tu bổ nhà cổ Đường Lâm” hướng dẫn cụ thể về vật liệu, xử lý mối mọt, chống ẩm, bảo dưỡng mái ngói. Đồng thời, triển khai chương trình “Tuổi vàng nhà cổ” hỗ trợ tu sửa và bảo hiểm cho nhà trên 100 năm tuổi. Không gian làng bao gồm cổng, giếng, đình, cây đa, ao hồ... phải được bảo vệ nguyên vẹn; hạn chế bê tông hóa, phục hồi ruộng vườn truyền thống để giữ trọn bản sắc làng Việt.

Cùng với đó, phát triển du lịch văn hóa, sinh thái cộng đồng là hướng quan trọng để phát huy giá trị Đường Lâm, nhưng cần được định hướng bền vững. Trọng tâm là mô hình du lịch cộng đồng có trách nhiệm, người dân là chủ thể, cam kết giữ gìn kiến trúc và cảnh quan truyền thống. Chính quyền hỗ trợ lập hợp tác xã du lịch, phân chia lợi ích minh bạch, giúp người dân hưởng lợi từ di sản. Đồng thời, đa dạng hóa sản phẩm trải nghiệm như làm tương Mông Phụ, kẹo lạc, tour “nhà cổ - bến nước - giếng làng”, hướng tới không gian sáng tạo gắn với di sản sống, vừa thu hút du khách, vừa bảo vệ bản sắc làng cổ.

Hơn nữa, tăng cường năng lực quản lý, nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ trong bảo tồn. Hiện công tác quản lý còn thiếu nhân lực chuyên môn, cần mở các khóa tập huấn về bảo tồn, kiến trúc và du lịch cộng đồng. Song song, ứng dụng công nghệ số như cơ sở dữ liệu GIS để quản lý nhà cổ, di tích và cảnh quan; gắn mã QR tại từng điểm di sản, tích hợp thông tin, hình ảnh 3D và trải nghiệm AR/VR giúp du khách khám phá mà không gây tác động vật lý. Ứng dụng công nghệ số là bước chuyển quan trọng để di sản “sống” trong không gian số, giúp quảng bá hình ảnh Đường Lâm ra thế giới.

Song song với đó là việc tăng cường vai trò cộng đồng và giáo dục di sản. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, bảo tồn thành công chỉ khi người dân thực sự là chủ thể của di sản. Chính quyền địa phương đã khuyến khích các hộ dân mở nhà cổ đón khách, bán sản phẩm thủ công truyền thống, tham gia câu lạc bộ bảo tồn di sản nhằm tăng sự gắn bó của cộng đồng. Các trường học trong khu vực cũng tổ chức giờ học ngoại khóa tại làng cổ, giúp học sinh tiếp cận văn hóa truyền thống ngay từ nhỏ.

Một góc của không gian sáng tạo Đoài Creative. Ảnh: baotintuc.vn

Một làng quê đẹp là một mảnh hồn của đất nước. Với Đường Lâm, mảnh hồn ấy vẫn đang được gìn giữ qua từng viên đá ong, từng nếp nhà cổ, từng câu chuyện kể của người dân quê. Nhưng để hồn xưa không chỉ còn trong hoài niệm, cần một sự chung tay của cộng đồng, của chính quyền và những người làm văn hóa hôm nay. Bảo tồn làng cổ Đường Lâm không chỉ là giữ lại ký ức quá khứ, mà còn là cách định hình bản sắc cho tương lai Việt Nam khi truyền thống và hiện đại cùng song hành, để di sản sống mãi trong đời sống của mỗi người dân.