Phiên họp lần thứ hai của Ban Chỉ đạo của Chính phủ về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và Đề án 06 do Thủ tướng Phạm Minh Chính – Trưởng Ban Chỉ đạo chủ trì - Ảnh: VGP/NB
Đổi mới thể chế - khâu đột phá chiến lược
Một thể chế hiệu quả sẽ thúc đẩy phát triển bền vững, tạo lập môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo và phát huy vai trò chủ thể của người dân, doanh nghiệp. Ngược lại, thể chế lạc hậu, cứng nhắc sẽ cản trở tiến trình hiện đại hóa đất nước. Do đó, hoàn thiện thể chế là nhiệm vụ sống còn tạo lập khuôn khổ pháp lý đồng bộ, minh bạch, thúc đẩy phát triển, đảm bảo công bằng. Bộ máy tinh gọn khó hiệu quả nếu thiếu thể chế đầy đủ, thích ứng. Ngược lại, thể chế hoàn thiện khó đi vào cuộc sống nếu thực thi bởi bộ máy cồng kềnh, thiếu năng lực.
Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả trong cải cách thể chế thời gian qua: hoàn thiện pháp luật theo hướng minh bạch, thống nhất, bảo đảm quyền con người; thúc đẩy cải cách thủ tục hành chính; tăng cường kiểm soát quyền lực và trách nhiệm giải trình. Tuy nhiên, thể chế hiện nay vẫn còn bất cập: chồng chéo, mâu thuẫn trong hệ thống pháp luật; phân tán trong tổ chức bộ máy; tính ổn định chưa cao trong chính sách điều hành; thiếu cơ chế đủ mạnh để bảo vệ những cán bộ dám nghĩ, dám làm, dám đổi mới.
Để đổi mới thể chế thực chất, cần tiếp cận theo hướng xây dựng "thể chế kiến tạo phát triển". Thể chế đó không chỉ đảm bảo hiệu lực quản lý nhà nước mà còn phải tạo không gian cho thị trường vận hành minh bạch, người dân phát huy quyền làm chủ và doanh nghiệp được tự do kinh doanh trong khuôn khổ pháp luật. Đặc biệt, cần tăng cường tính dự báo và thích ứng của thể chế với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ và các mô hình phát triển mới (kinh tế số, kinh tế tuần hoàn, AI,...). Lấy hiệu quả quản trị, năng lực thích ứng làm thước đo.
Tinh gọn bộ máy - giải phóng nguồn lực
Bộ máy hành chính hiện nay ở nhiều nơi vẫn còn cồng kềnh, phân tầng, chồng chéo chức năng, nhiệm vụ, dẫn tới lãng phí nguồn lực và hiệu quả thấp. Một bộ máy không tinh gọn sẽ không thể phản ứng linh hoạt với yêu cầu của nền kinh tế số, càng không thể đáp ứng kỳ vọng của người dân trong thời đại mà công nghệ cho phép mọi thứ diễn ra theo thời gian thực.
Chủ trương tinh gọn bộ máy đã được khẳng định qua các nghị quyết Trung ương, đặc biệt là Nghị quyết 18-NQ/TW và 19-NQ/TW khóa XII. Việc sắp xếp tổ chức bộ máy theo hướng tinh gọn, giảm tầng nấc trung gian, tinh giản biên chế gắn với nâng cao chất lượng cán bộ, công chức đã đạt được một số kết quả tích cực. Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng hợp nhất hình thức, chưa đi vào thực chất; sự phối hợp giữa các cơ quan còn rời rạc; cơ cấu tổ chức chưa linh hoạt với bối cảnh mới.
Để thực hiện hiệu quả mục tiêu tinh gọn, cần xây dựng bộ máy theo nguyên tắc: đa nhiệm nhưng không chồng chéo; linh hoạt nhưng có kiểm soát; số hóa toàn diện để giảm thiểu can thiệp hành chính. Phát triển đội ngũ cán bộ "kiến tạo phát triển" – không chỉ giỏi chuyên môn mà còn có năng lực đổi mới, làm chủ công nghệ, bản lĩnh chính trị vững vàng và có tư duy phục vụ.
Liên thông hai trụ cột bằng chính phủ số
Đổi mới thể chế và tinh gọn bộ máy không thể tách rời mà cần thực hiện song hành, có sự liên thông, hỗ trợ lẫn nhau. Điểm nối để bảo đảm sự liên thông này chính là xây dựng Chính phủ điện tử, tiến tới Chính phủ số - nơi công nghệ trở thành công cụ trung tâm để thiết kế thể chế, vận hành bộ máy, cung cấp dịch vụ công và thúc đẩy dân chủ hóa quá trình ra quyết định.
Chính phủ số không chỉ là số hóa quy trình mà là tái cấu trúc toàn diện hoạt động của Nhà nước. Nhờ dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo và nền tảng số, các cơ quan có thể đưa ra quyết sách dựa trên bằng chứng; loại bỏ trung gian không cần thiết; giảm thiểu sự tùy tiện trong thực thi công vụ; và mở rộng khả năng tham gia của người dân.
Muốn vậy, cần đảm bảo ba yếu tố: (1) dữ liệu số được kết nối, chia sẻ thông suốt; (2) thể chế cho chính phủ số được hoàn thiện và cập nhật thường xuyên; (3) năng lực số của đội ngũ công chức được nâng cao. Cần xem dữ liệu là tài sản quốc gia, xây dựng hạ tầng số quốc gia vững chắc, và đặc biệt, bảo đảm an ninh mạng, bảo vệ quyền riêng tư của người dân.
Cải cách thể chế và tinh gọn bộ máy là một quá trình động, cần được cập nhật liên tục. Trong bối cảnh thế giới chuyển nhanh sang mô hình quản trị mở, dữ liệu hóa, và dịch vụ công thông minh, Việt Nam cần chuyển từ "quản lý" sang "kiến tạo"; từ "kiểm soát" sang "đồng hành"; từ "hành chính hóa" sang "số hóa". Tầm nhìn cải cách phải đặt trong khung cảnh toàn cầu hóa, biến động công nghệ, và kỳ vọng ngày càng cao của xã hội. Nếu không đột phá vào hai trụ cột này, bộ máy sẽ trì trệ, thể chế sẽ lạc hậu, và nền hành chính sẽ trở thành lực cản thay vì động lực phát triển.
Cải cách thể chế và tinh gọn bộ máy không đơn thuần là kỹ thuật tổ chức hay luật pháp, mà là cuộc cách mạng về tư duy lãnh đạo, về văn hóa công vụ, và về mô hình phát triển. Đó là lựa chọn mang tính chiến lược để bảo đảm Việt Nam có một nền hành chính hiện đại, hiệu lực, hiệu quả, đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới của sáng tạo, hội nhập và phát triển bền vững./.
