Từ chủ trương đến hành động pháp lý
Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đặt ra yêu cầu cốt lõi: “Tăng cường công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình, kiểm soát quyền lực gắn với siết chặt kỷ luật, kỷ cương trong hoạt động của Nhà nước và của cán bộ, công chức, viên chức”. Chủ trương này đã được thể chế hóa nhanh chóng bằng một loạt các quy định đột phá, tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc để kiểm soát quyền lực, ngăn chặn tình trạng lạm quyền, “lợi ích nhóm”, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Sự đột phá này được thể hiện rõ qua việc Bộ Chính trị ban hành đồng loạt các Quy định về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong các lĩnh vực trọng yếu.
Nổi bật là Quy định số 114-QĐ/TW, ngày 11/7/2023 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực trong công tác cán bộ. Đây là văn bản mang tính chi tiết hóa cao, lần đầu tiên chỉ rõ các hành vi tham nhũng, tiêu cực trong công tác cán bộ thành ba nhóm hành vi cụ thể. Với nhóm hành vi lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, Quy định nêu rõ: Sử dụng uy tín, ảnh hưởng của bản thân và người có quan hệ gia đình để gợi ý, tác động, gây áp lực lên người khác trong việc quyết định, chỉ đạo, tham mưu, nhận xét, đánh giá, biểu quyết, lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu giới thiệu nhân sự, hoặc bỏ phiếu bầu theo ý mình. Để người có quan hệ gia đình, người có mối quan hệ thân quen lợi dụng chức vụ, quyền hạn, uy tín của bản thân tác động, thao túng, can thiệp vào các khâu trong công tác cán bộ. Cung cấp hoặc tiết lộ thông tin, tài liệu, hồ sơ cán bộ.
Với nhóm hành vi chạy chức, chạy quyền, quy định chỉ rõ các hành vi: Trực tiếp hoặc gián tiếp môi giới, đưa và nhận hối lộ nhằm giúp cho người khác có được vị trí, chức vụ, quyền lợi. Tặng quà, tiền, bất động sản hoặc các lợi ích vật chất, phi vật chất khác, sắp xếp các hoạt động vui chơi, giải trí cho người có thẩm quyền, trách nhiệm nhằm mục đích có được sự ủng hộ, tín nhiệm, vị trí, chức vụ, quyền lợi.
Nhóm các hành vi tiêu cực khác, quy định chỉ rõ: gặp gỡ, tiếp xúc, trao đổi với nhân sự trái quy định trong quá trình thực hiện công tác cán bộ. Nhũng nhiễu, gây khó khăn, phiền hà, kéo dài thời gian, đặt điều kiện đối với nhân sự và cơ quan trình nhân sự. Thiếu trách nhiệm hoặc vì động cơ cá nhân làm thất lạc, mất hồ sơ cán bộ thuộc thẩm quyền quản lý.
Để hoàn thiện thêm một bước các quy định kiểm soát quyền lực, Bộ Chính trị ban hành liên tiếp hai quy định làm Quy định số 131-QĐ/TW và 132-QĐ/TW, ngày 27/10/2023 về kiểm soát các hoạt động tư pháp và kiểm tra. Hai quy định này mở rộng phạm vi kiểm soát quyền lực ra các cơ quan được giao quyền lực nhà nước đặc thù. Quy định số 131-QĐ/TW: Tập trung vào công tác kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật đảng và trong hoạt động thanh tra, kiểm toán. Quy định số 132-QĐ/TW: Tập trung kiểm soát quyền lực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án.
Những văn bản này góp phần tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp và cơ quan kiểm soát nội bộ, đảm bảo hoạt động xét xử công bằng, nghiêm minh, tránh tình trạng oan, sai.
Tiếp đó, Bộ Chính trị ban hành Quy định số 178-QĐ/TW, ngày 27/6/2024 về kiểm soát quyền lực trong xây dựng pháp luật. Quy định này thể hiện một bước tiến quan trọng trong việc kiểm soát từ gốc, nhằm khắc phục tình trạng lồng ghép “lợi ích nhóm”, “lợi ích cục bộ” ngay trong quá trình xây dựng pháp luật. Quy định nêu cụ thể về nguyên tắc và phương thức kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật, đảm bảo tính khách quan và minh bạch.
Hoàn thiện hệ thống pháp luật
Song hành với các quy định của Đảng, pháp luật Nhà nước cũng liên tục được hoàn thiện. Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 Luật năm 2018 có nhiều điểm mới, mở rộng phạm vi điều chỉnh ra khu vực ngoài nhà nước, và tăng cường kiểm soát tài sản, thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn; bổ sung hành vi “thực hiện không đúng hoặc không đầy đủ nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi” là tham nhũng. Điều đó cho thấy khái niệm tham nhũng được xác định dựa trên ba yếu tố cơ bản: chức vụ, quyền hạn; lợi dụng chức vụ, quyền hạn; vụ lợi. Pháp luật đã bổ sung các hành vi như bao che, cản trở, can thiệp trái pháp luật vào việc phát hiện, xử lý tham nhũng vào danh mục các hành vi bị nghiêm cấm.
Các văn bản dưới luật như Nghị định số 130/2020/NĐ-CP về kiểm soát tài sản, thu nhập cũng đã quy định cụ thể các vấn đề có liên quan đến công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, lãng phí trong đội ngũ cán bộ, đảng viên.
Mặc dù có những bước tiến lớn, việc hoàn thiện pháp luật vẫn đối mặt với thách thức. Một số quy định về chuyển đổi vị trí công tác, tiêu chuẩn bổ nhiệm giám định viên tư pháp còn khó khăn trong việc thực hiện, chưa đáp ứng yêu cầu bố trí, sử dụng cán bộ chuyên môn sâu. Công tác kê khai, kiểm soát tài sản, thu nhập chưa có cơ sở dữ liệu thống nhất nên việc kiểm soát tài sản, thu nhập của cán bộ, công chức còn gặp nhiều khó khăn; một số quy định còn chồng chéo, thiếu hướng dẫn cụ thể. Phạm vi đối tượng bị áp dụng biện pháp kê biên tài sản chưa đầy đủ; việc xác định “phần tài sản tương ứng” để kê biên còn lúng túng, gây khó khăn cho công tác thu hồi tài sản thiệt hại cho Nhà nước. Phạm vi xử lý hành vi tham nhũng theo Bộ luật Hình sự chưa bao quát đủ 12 hành vi theo Luật Phòng, chống tham nhũng. Một số quy định về trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại, “lợi ích phi vật chất” trong tội “Nhận hối lộ”.
Để giải quyết vấn đề này, lộ trình hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực cần tập trung hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực. Sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các quy định hiện hành, đặc biệt trong các lĩnh vực dễ phát sinh tham nhũng, tiêu cực như tài chính, ngân sách, tài sản công, đất đai, thanh tra, kiểm tra, điều tra, kiểm toán gắn với tăng cường tính công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị. Tiếp tục hoàn thiện pháp luật để điều chỉnh hiệu quả công tác phòng chống tham nhũng trong các doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước có liên quan đến lợi ích công hoặc sử dụng ngân sách nhà nước.
Xây dựng và hoàn thiện các quy định để kiểm soát chặt chẽ quyền lực nhà nước, ngăn chặn sự lạm quyền, lợi dụng quyền lực để tham nhũng. Hoàn thiện cơ chế kê khai, xác minh tài sản, thu nhập theo hướng tập trung, chuyên nghiệp, độc lập hơn. Ứng dụng công nghệ thông tin trong xây dựng cơ sở dữ liệu về tài sản, thu nhập để kiểm soát chặt chẽ hơn. Đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, loại bỏ các khâu trung gian, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp, giảm cơ hội phát sinh tiêu cực.
Hoàn thiện pháp luật về dân chủ ở cơ sở và luật về giám sát của Nhân dân, đồng thời sửa đổi quy định về bảo vệ người tố giác, tố cáo hành vi tham nhũng, tiêu cực, lãng phí để phát huy tính tích cực, chủ động của người dân trong phòng chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực.
Chú trọng phòng ngừa tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, chuyển từ tư duy "chống" sang chú trọng cả “phòng ngừa”, đồng thời kết hợp chặt chẽ giữa “xây” và “chống” theo phương châm “không có vùng cấm”, “không có ngoại lệ”.
Việc kiểm soát quyền lực là một trong những phương thức hữu hiệu để phòng, chống tham nhũng, tiêu cực. Những nỗ lực hiện tại trong việc cụ thể hóa các Quy định của Bộ Chính trị thành hành lang pháp lý là minh chứng cho quyết tâm cao nhất để giữ vững kỷ cương, kỷ luật, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
