Trong bối cảnh căng thẳng thương mại Mỹ - Trung dâng cao, một tia hy vọng lóe lên từ Kuala Lumpur, Malaysia.
Ngày 26/10, các quan chức Mỹ và Trung Quốc đạt được thỏa thuận khung sơ bộ sau hai ngày đàm phán, mở đường cho cuộc gặp giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình tới đây.
Thỏa thuận này không chỉ tạm thời xoa dịu những đe dọa thuế quan khổng lồ mà còn gửi tín hiệu tích cực đến chuỗi cung ứng toàn cầu, từ đất hiếm thiết yếu cho công nghệ cao đến nông sản Mỹ. Nhưng liệu đây có phải là bước ngoặt thực sự, hay là khoảng lặng trước sóng gió lớn hơn?
Từ đình chiến mong manh đến đàm phán khẩn cấp
Căng thẳng thương mại Mỹ - Trung xuất hiện từ lâu. Năm 2018, dưới thời Tổng thống Trump nhiệm kỳ đầu, Washington áp đặt hàng loạt biện pháp thuế quan lên hàng hóa Trung Quốc, với mức thuế cao nhất lên đến 25% trên 300 tỷ USD hàng nhập khẩu. Bắc Kinh đáp trả bằng các hạn chế xuất khẩu và thuế quan tương xứng, dẫn đến thiệt hại ước tính 245 tỷ USD cho kinh tế Mỹ theo báo cáo của Viện Kinh tế Quốc tế Peterson (PIIE).
Đến 2025, khi ông Trump trở lại Nhà Trắng, căng thẳng leo thang với các đe dọa mới: mức thuế 157% trên hàng Trung Quốc nếu không đạt thỏa thuận, kèm theo lệnh cấm mở rộng đối với nền tảng TikTok và kiểm soát nghiêm ngặt hơn về đất hiếm - khoáng sản chiếm 80% nguồn cung toàn cầu từ Trung Quốc.
Những tháng gần đây chứng kiến chuỗi sự kiện bất ổn liên quan căng thẳng thương mại Mỹ - Trung. Tháng 7, tại Stockholm, Thụy Điển, Phó Thủ tướng Trung Quốc Hà Lập Phong và Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent đồng ý gia hạn đình chiến thương mại thêm 90 ngày (đến 10/11) nhằm tránh leo thang. Tháng 9, tại Madrid, Tây Ban Nha, hai bên chốt hạ thỏa thuận về TikTok, cho phép ByteDance (công ty mẹ) bán cổ phần cho nhà đầu tư Mỹ mà không bị cấm hoàn toàn.
Tuy nhiên, “điểm nghẽn” lớn nhất vẫn là khoáng sản đất hiếm. Trung Quốc mở rộng kiểm soát xuất khẩu từ tháng 8 nhắm đến việc củng cố vị thế trong chuỗi cung ứng pin xe điện và chip bán dẫn, khiến giá đất hiếm tăng 15% chỉ trong hai tuần, theo Bloomberg.
Cuộc đàm phán tại Kuala Lumpur, Malaysia - lần gặp trực tiếp thứ năm giữa ông Hà Lập Phong và ông Bessent kể từ mùa xuân, diễn ra trong không khí “cứng rắn nhưng xây dựng”. Trưởng đoàn Trung Quốc Lý Thành Cương mô tả các cuộc thảo luận sâu rộng, Bắc Kinh kiên định bảo vệ “lợi ích cốt lõi”, trong khi Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer nhấn mạnh trọng tâm là kéo dài đình chiến và giải quyết “những chi tiết cuối cùng” cho khuôn khổ mà hai nhà lãnh đạo có thể phê duyệt.
Theo CNN, thỏa thuận sơ bộ này tránh được kịch bản thuế 157%, đồng thời mở cửa cho các cuộc thảo luận về kiểm soát fentanyl - vấn đề nhạy cảm khi Mỹ nghi ngờ Trung Quốc là nguồn gốc chính của opioid (nhóm chất có tác dụng giảm đau).
Giới quan sát quốc tế coi đây là tín hiệu hạ nhiệt hiếm hoi. “Mối quan hệ ổn định mang lợi ích cho cả hai bên”, Lý Thành Cương khẳng định, phản ánh lập trường chung rằng leo thang sẽ đẩy kinh tế toàn cầu vào suy thoái. Nhưng chuyên gia Wendy Cutler, cựu phó Đại diện Thương mại Mỹ và hiện là cố vấn tại Trung tâm Thương mại Quốc tế châu Á cảnh báo: “Thỏa thuận sơ bộ chỉ là lớp vỏ ngoài. Các vấn đề cốt lõi như trợ cấp nhà nước Trung Quốc và an ninh mạng vẫn treo lơ lửng, có thể bùng nổ bất cứ lúc nào”.
Thỏa thuận sơ bộ: Những điểm then chốt và triển vọng phê duyệt
Thỏa thuận khung đạt được tại Kuala Lumpur bao quát 4 lĩnh vực chính: Thương mại song phương, kiểm soát xuất khẩu, gia hạn thuế quan lẫn nhau và các vấn đề liên quan đến fentanyl. Cụ thể, hai bên đồng ý tạm dừng các biện pháp trả đũa thuế quan mới, kéo dài đình chiến đến ít nhất cuối 2025, Trung Quốc cam kết nới lỏng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm cho các ngành công nghệ cao của Mỹ như sản xuất chip và xe điện. Đổi lại, Mỹ xem xét sẽ giảm thuế trên một số hàng nông sản Trung Quốc, bao gồm đậu nành và thịt lợn, vốn bị ảnh hưởng nặng nề từ năm 2018.
Về TikTok, thỏa thuận sơ bộ mở đường cho một mô hình “chia sẻ dữ liệu” với chính phủ Mỹ, thay vì bán đứt như yêu cầu ban đầu, giúp ByteDance tránh lệnh cấm toàn diện dự kiến từ tháng 11. Ngoài ra, hai bên cũng thảo luận về hợp tác chống fentanyl, Trung Quốc hứa tăng cường kiểm soát hóa chất tiền chất - một bước tiến sau các cáo buộc từ Bộ Tư pháp Mỹ về dòng chảy opioid qua biên giới Mexico.
Theo New York Times, các vấn đề này được thảo luận trong bối cảnh đa dạng, từ thương mại cơ bản đến an ninh quốc gia, phản ánh sự phức tạp của quan hệ Mỹ - Trung. Thỏa thuận sẽ được trình phê duyệt nội bộ: tại Bắc Kinh, qua Ủy ban Thường vụ Quốc hội; tại Washington, qua Quốc hội, Văn phòng Đại diện Thương mại. Nếu được thông qua, sẽ trở thành nền tảng cho cuộc gặp giữa hai nguyên thủ Mỹ - Trung tại Seoul, chặng dừng chân cuối cùng trong chuyến công du châu Á của ông Trump.
Giới chuyên gia đánh giá cao tính linh hoạt của thỏa thuận. Tiến sĩ Yukon Huang, chuyên gia kinh tế tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nhận định: “Đây không phải là thỏa thuận toàn diện như Giai đoạn 1 năm 2020, nhưng nó thông minh ở chỗ tập trung vào "chi tiết cuối cùng" để xây dựng lòng tin. Nếu hai bên chốt hạ, chúng ta có thể thấy dòng vốn FDI từ Mỹ vào Trung Quốc tăng 20% trong quý IV/2025”. Tuy nhiên, ông lưu ý rủi ro: “Bất kỳ sự chậm trễ nào cũng có thể kích hoạt thị trường hoảng loạn, đặc biệt khi FED cân nhắc tiếp tục hạ lãi suất”.
Tại Mỹ, các nghị sĩ Cộng hòa ủng hộ Tổng thống Trump ca ngợi thỏa thuận như một “chiến thắng ngoại giao”, trong khi phe Dân chủ yêu cầu minh bạch hơn về dữ liệu TikTok. Tại Trung Quốc, truyền thông nhà nước nhấn mạnh “sự kiên định” của Bắc Kinh, tránh nhượng bộ cốt lõi.
Tác động tức thì: Sóng xanh lan tỏa trên thị trường tài chính
Chỉ vài giờ sau thông báo từ Kuala Lumpur, thị trường toàn cầu bùng nổ với tâm lý lạc quan. Phiên giao dịch đầu tuần ngày 27/10 chứng kiến “sắc xanh” phủ kín các sàn châu Á: Chỉ số Nikkei 225 của Nhật Bản vọt qua mốc 50.000 điểm lần đầu tiên, tăng 2,3% - mức cao nhất kể từ đỉnh 2024. Tại Hàn Quốc, KOSPI chạm kỷ lục trên 4.000 điểm, nhảy 2,1%, nhờ kỳ vọng chuỗi cung ứng bán dẫn được ổn định. Chỉ số MSCI châu Á - Thái Bình Dương (không tính Nhật) tăng 1,3%, dẫn dắt bởi cổ phiếu công nghệ như Samsung và TSMC.
Sang châu Âu và Mỹ, đà tăng lan rộng. Hợp đồng tương lai Nasdaq tăng 0,88%, Dow Jones nhích 0,6%, trong khi chỉ số Stoxx 600 châu Âu mở cửa cao hơn 0,5%. Lý do là các nhà đầu tư kỳ vọng thỏa thuận sẽ giảm thiểu rủi ro suy thoái, vốn được định giá cao sau các báo cáo việc làm Mỹ yếu kém tuần trước. “Các nhà đầu tư đang đặt cược vào sự ổn định”, bà Charu Chanana, chiến lược gia đầu tư tại Saxo Bank, nhận xét. Bà nhấn mạnh: “Họ muốn thấy tín hiệu kích thích từ Trung Quốc chuyển hóa thành tăng trưởng thực tế, thay vì chỉ là lời hứa”.
Ngành năng lượng cũng hưởng lợi. Giá dầu Brent kỳ hạn tăng 0,7% lên 66,40 USD/thùng, WTI lên 61,96 USD/thùng - mức cao nhất trong tuần, nhờ giảm lo ngại về tăng trưởng toàn cầu bị kìm hãm bởi thuế quan. Hai nước tiêu thụ dầu lớn nhất thế giới (Mỹ, Trung Quốc) nếu leo thang, có thể cắt giảm nhu cầu 5 triệu thùng/ngày, theo OPEC. Ngược lại, giá vàng, vốn là “tài sản trú ẩn” hiệu quả thời gian qua, đột ngột lao dốc hơn 1% xuống gần 4.000 USD/ounce, khi lợi suất trái phiếu kho bạc Mỹ kỳ hạn 10 năm tăng 2,9 điểm cơ bản, phản ánh niềm tin vào phục hồi kinh tế.
Đặc biệt nổi bật là thị trường hàng hóa nông nghiệp. Giá đậu nành tương lai tại Chicago tăng 1,8%, lúa mì và ngô nhích 1,2-1,5%, nhờ hy vọng Mỹ xuất khẩu trở lại Trung Quốc, thị trường chiếm 60% đậu nành Mỹ. Theo Bộ Nông nghiệp Mỹ, thỏa thuận có thể bơm thêm 10 tỷ USD vào xuất khẩu nông sản trong năm 2026.
Tuy nhiên, không phải tất cả đều màu hồng. Thị trường tiền tệ chứng kiến nhân dân tệ Trung Quốc mạnh lên 0,4% so với USD, trong khi euro và yên Nhật biến động nhẹ. Chuyên gia kinh tế Mohamed El-Erian từ Allianz cảnh báo: “Sự lạc quan này có thể là bong bóng nếu thỏa thuận không được phê duyệt. Chúng ta đã thấy điều tương tự năm 2019, khi đàm phán Giai đoạn 1 bị trì hoãn dẫn đến bán tháo toàn cầu”.
Chuỗi cung ứng toàn cầu: Đất hiếm và công nghệ cao được “thở phào”
Một trong những tác động sâu sắc nhất của thỏa thuận là đến chuỗi cung ứng, nơi đất hiếm đóng vai trò trung tâm. Trung Quốc kiểm soát 90% tinh chế đất hiếm toàn cầu, lệnh hạn chế xuất khẩu tháng 8/2025 đẩy giá neodymium (dùng cho nam châm xe điện) tăng 25%, gây gián đoạn cho các hãng Tesla, Apple. Thỏa thuận sơ bộ cam kết Bắc Kinh ưu tiên cung cấp cho Mỹ mà không quota, giúp ổn định giá, giảm chi phí sản xuất 5-7% cho ngành công nghệ cao, theo Discovery Alert.
Hiệu ứng lan tỏa rộng rãi: tại châu Âu, các nhà sản xuất ô tô Volkswagen, BMW, phụ thuộc 70% đất hiếm từ Trung Quốc, có thể tránh tăng giá xe điện 10%, theo Liên minh Ô tô châu Âu (ACEA). Ở châu Á, Indonesia - quốc gia đang phát triển mỏ đất hiếm, hưởng lợi từ đa dạng hóa nguồn cung, với FDI dự kiến tăng 15% từ Mỹ.
Về công nghệ, việc nới lỏng kiểm soát xuất khẩu có nghĩa là chip bán dẫn Mỹ (như từ Intel và Nvidia) có thể tiếp cận thị trường Trung Quốc dễ dàng hơn, bù đắp cho lệnh cấm xuất khẩu trước đó. Tuy nhiên, báo Al Jazeera lưu ý đây là “loại căng thẳng thương mại mới”, nơi Bắc Kinh dùng đất hiếm như “vũ khí địa chính trị” và thỏa thuận khung trên chỉ tạm thời. Giáo sư Deborah Elms từ Trung tâm Thương mại Tương lai (Future of Trade) nhận định: “Chuỗi cung ứng sẽ đa dạng hóa nhanh hơn, với các nước như Australia và Brazil trở thành nguồn thay thế. Nhưng điều này đòi hỏi đầu tư 500 tỷ USD toàn cầu trong thập kỷ tới”.
Tác động lan tỏa: Các nền kinh tế khác trong “cơn bão chéo”
Căng thẳng thương mại Mỹ - Trung không bao giờ là chuyện riêng của hai nước. Căng thẳng này đưa mọi quốc gia trong vòng xoáy, với thiệt hại gián tiếp lên đến 1% GDP toàn cầu năm 2024. Thỏa thuận sơ bộ mang lại cơ hội, theo đó EU - đối tác thương mại lớn thứ ba của cả hai - có thể tăng xuất khẩu máy móc sang Trung Quốc 8%, theo dự báo của Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB). Anh và Đức, hai nước chịu ảnh hưởng nặng từ gián đoạn ô tô, dự kiến GDP tăng thêm 0,2% quý IV/2025.
Tại châu Á, Malaysia đã ký thỏa thuận riêng với Mỹ về khoáng sản quan trọng, cam kết không áp quota xuất khẩu, theo CNBC. Thương mại Mỹ - ASEAN đạt 475 tỷ USD năm ngoái, thỏa thuận này có thể đẩy lên 550 tỷ, vượt qua một phần dòng chảy với Trung Quốc (582 tỷ USD).
Tuy nhiên, Nga, đối tác năng lượng của Trung Quốc, có thể mất thị phần dầu nếu Bắc Kinh tăng nhập khẩu từ Mỹ. J.P. Morgan ước tính, nếu thuế quan giảm vĩnh viễn, tăng trưởng Trung Quốc có thể nhích 0,5%, nhưng Nga mất 2% nguồn thu từ xuất khẩu năng lượng.
Tại Mỹ Latinh, Brazil - nhà xuất khẩu đậu nành lớn, cũng đối mặt cạnh tranh gay gắt hơn từ nông sản Mỹ. Chuyên gia Chad Bown từ PIIE nhấn mạnh: “Thỏa thuận giảm nguy cơ tách rời kinh tế Mỹ - Trung, nhưng thế giới vẫn cần đa dạng hóa để tránh phụ thuộc. Các nước đang phát triển như Ấn Độ và Mexico sẽ là người hưởng lợi lớn nhất”.
Cuộc gặp thượng đỉnh Mỹ - Trung sắp diễn ra, thế giới đang chờ đợi. Nếu thành công, thỏa thuận có thể mở ra kỷ nguyên hợp tác mới, thúc đẩy tăng trưởng toàn cầu 1,2% theo IMF. Nhưng nếu thất bại, cuộc “chiến tranh lạnh kinh tế” có thể xảy ra, với tách rời chuỗi cung ứng và lạm phát leo thang.
