Ảnh hưởng và hệ quả của tin giả (fake news) trên không gian mạng đến kinh tế, xã hội

Ô nhiễm thông tin đang ảnh hưởng đến khả năng đưa ra quyết định sáng suốt của người dân. Thông tin sai lệch, tin giả và thông tin độc hại cùng với sự gia tăng của ngôn từ kích động thù địch và tuyên truyền, đặc biệt là trên mạng, đang kích động sự chia rẽ xã hội và tạo ra sự ngờ vực đối với các cơ quan công quyền. Ô nhiễm thông tin (thông tin sai lệch) “không phải là nguyên nhân mà là hậu quả của các cuộc khủng hoảng xã hội và sự sụp đổ niềm tin của công chúng vào các thể chế” .

Tin giả xuất hiện ngày càng nhiều trên mạng xã hội, gây thiệt hại lớn cho doanh nghiệp và xã hội.

Ảnh hưởng và hậu quả của tin giả trên không gian mạng đến kinh tế

Mặc dù vấn đề "tin giả" hiện đang là một chủ đề nóng, nhưng nó đã là một vấn đề của thế giới kinh doanh trong một thời gian dài. Một tin xấu có thể khiến giá cổ phiếu lao dốc, hủy hoại danh tiếng của doanh nghiệp hoặc gây ra những kỳ vọng vô lý của khách hàng. Các doanh nghiệp “phi đạo đức” cũng có thể tạo ra tin tức hoặc đánh giá giả mạo để nâng cao vị thế hoặc lợi nhuận của chính họ. Vào tháng 9/2008, một bài báo đưa lại tin về vụ phá sản của công ty mẹ United Airlines cách đó 6 năm (năm 2002) đã khiến người đọc nhầm lẫn là đang tiếp cận một hồ sơ phá sản mới của Công ty. Tin tức này đã khiến giá cổ phiếu của công ty giảm tới 76% chỉ trong vài phút, trước khi NASDAQ tạm dừng giao dịch. Sau khi “tin tức” được xác định là sai, giá cổ phiếu đã tăng trở lại, nhưng vẫn kết thúc ngày ở mức thấp hơn 11,2% so với giá đóng cửa trước đó. Trong một số trường hợp, tin giả được cố tình tạo ra để tác động đến giá cổ phiếu, điều này làm thay đổi bản chất của môi trường giao dịch kinh tế. Mặc dù có báo cáo rằng các hành vi gian lận đã trở nên rõ ràng trước khi kết thúc các phiên giao dịch tương ứng, nhưng trong nhiều trường hợp, giá cổ phiếu kết thúc ngày vẫn di chuyển theo hướng mà thông tin sai lệch đưa ra.

Tác động của “tin giả” đối với nền kinh tế toàn cầu ở mức độ có thể gây thiệt hại về người và khiến hoạt động kinh doanh lao dốc, trừ khi hoạt động kinh doanh dựa trên hoạt động khai thác dữ liệu và được cung cấp bởi các hoạt động cung cấp thông tin độc hại. Ví dụ nổi bật và gần đây nhất về việc “tin giả” phải trả giá bằng mạng sống là đại dịch COVID-19 dường như không bao giờ kết thúc vào thời điểm này. Thuật ngữ dịch bệnh bắt đầu trở thành xu hướng khi thế giới phải vật lộn để đối phó với một loại vi-rút đã tàn phá và thay đổi hoàn toàn cách chúng ta sử dụng để tiến hành các hoạt động kinh doanh của mình.

Một loại tin giả xuất hiện trên mạng xã hội trong đại dịch Covid-19 ở Việt Nam

Tại Việt Nam, các đối tượng thường tung tin giả trên nền tảng mạng xã hội để lừa đảo các dự án về bất động sản, tăng lượng tương tác để bán hàng, hay với mục đích kinh doanh không lành mạnh, triệt tiêu đối thủ. Chẳng hạn như, các tin giả về nước mắm truyền thống; "ăn nhiều bưởi làm tăng nguy cơ ung thư vú”,… là thông tin không đúng sự thật, gây thiệt hại lớn về vật chất cho những người dân sản xuất nước mắm theo phương thức truyền thống và nông dân trồng bưởi trong cả nước.

Theo một số chuyên gia kinh tế, hậu quả của việc tung tin sai lệch không chỉ gây thiệt hại về tài chính, hình ảnh, uy tín của doanh nghiệp mà còn gây ra khủng hoảng niềm tin của nhà đầu tư, dễ tạo nên "hiệu ứng domino" lan sang nhiều lĩnh vực từ bất động sản, chứng khoán, ngân hàng, bảo hiểm... Những tin giả này gây hậu quả rất nhanh chóng, ảnh hưởng ngay đến cổ phiếu của doanh nghiệp trên thị trường chứng khoán, đến uy tín, đến các đối tác, hoạt động, thậm chí có thể làm doanh nghiệp sụp đổ.

Ảnh hưởng và hậu quả của tin giả trên không gian mạng đến xã hội

Trong những năm gần đây, việc lan truyền thông tin sai lệch trên các nền tảng mạng xã hội đã khiến dư luận lo ngại, không chỉ vì thông tin sai lệch dễ khiến người dân hoang mang, đưa ra quyết định sai lầm, gây thiệt hại về kinh tế, vật chất mà còn vì thông tin sai lệch có thể gây tổn hại thêm cho sức khỏe thể chất và tinh thần của cộng đồng. Đồng thời, thông tin sai lệch không được kiểm soát sẽ dẫn đến rối loạn xã hội và lan truyền những cảm xúc tiêu cực, cuối cùng gây ra tác động rất lớn cho xã hội.

Trong đợt bùng phát dịch COVID-19, Tổ chức Y tế Thế giới đã coi việc chống lại “đại dịch thông tin” là một phần quan trọng trong công việc của mình. Với ảnh hưởng của mạng xã hội, “cơn dịch thông tin” đã mở rộng phạm vi và làm gia tăng mối đe dọa do thông tin sai lệch gây ra. Chẳng hạn, khi đối mặt với thông tin sai lệch, tương lai bấp bênh và không được tiếp cận thông tin sẽ làm gia tăng áp lực tâm lý của công chúng, khiến công chúng lo lắng, hoang mang[1]. Lúc này, dưới tác động của tin đồn và thông tin sai lệch, khuếch đại sự hoang mang của quần chúng, gây ra khủng hoảng xã hội tập thể, thậm chí dẫn đến nhiều bi kịch xã hội[2].

Mặt khác, bị ảnh hưởng bởi sự tương tác và kết hợp giữa lượng lớn thông tin thật và thông tin sai lệch trên các nền tảng truyền thông xã hội, công chúng thường dễ bị dao động và có xu hướng bày tỏ quan điểm và cảm xúc của họ trên các nền tảng truyền thông xã hội và nhận được những phản hồi khác nhau tùy thuộc vào từng loại diễn tiến và nội dung của các sự kiện.

Việc tung tin giả cũng có thể là hành vi cố ý hủy hoại danh tiếng của một cá nhân. Những kẻ tung tin giả nhắm vào cuộc sống riêng tư, hành vi, giá trị và danh tính của nạn nhân. Các chi tiết tiểu sử bị thay đổi hoặc bịa đặt. Các tính năng thân mật được công khai, thành tích hay các ý định tốt bị nghi ngờ[3]. Mục tiêu là tấn công vị thế đạo đức của cá nhân trong mắt công chúng và kích động phản ứng cảm xúc tiêu cực đối với mục tiêu. Cuối cùng, đó là về việc định hình tâm trí và trái tim để công chúng có xu hướng làm theo những gì được cung cấp hoặc đề xuất bởi người phát tán tin giả. Đây là một mối đe dọa đối với các giá trị và chuẩn mực.

Đối với xã hội, theo kết quả nghiên cứu của Femi Olan và cộng sự (2022) cho thấy sự chia rẽ các giá trị xã hội do tin giả. Nghiên cứu này cung cấp một góc nhìn mới về việc tin giả đang làm tan rã xã hội. Tác động của tin giả xuyên suốt xã hội, ví dụ, sự lan rộng của tin giả đối với truyền thông xã hội quyết định cách chính phủ, tổ chức và người dân phản ứng với các sự kiện trong xã hội. Phần lớn tin giả được nhắm mục tiêu đến một nhóm dân cư cụ thể với mục đích thúc đẩy một ý thức hệ nhất định bằng cách kích thích niềm tin mạnh mẽ và xã hội phân cực. Do đó nhà nước cần phải kiểm soát để hạn chế sự bất hòa và bạo lực của các nhóm hoặc cá nhân trong xã hội do tin giả gây nên.

Tin giả có chủ ý và có thể thao túng nhận thức của mọi người, từ đó trở thành một phương pháp khuấy động và tăng cường xung đột xã hội. Chẳng hạn, những câu chuyện sai sự thật và cố tình đánh lạc hướng người đọc đã khiến người dân Mỹ ngày càng mất lòng tin. Trong một số trường hợp, sự không tin tưởng này dẫn đến hành vi thô lỗ, phản đối các sự kiện tưởng tượng hoặc bạo lực. Theo phân tích của Oberiri Destiny Apuke và cộng sự (2020) cho thấy việc chia sẻ tin giả ở Nigeria đã gây ra nhiều cái chết, leo thang xung đột, thù địch chính trị và hoảng loạn xã hội.

Tóm lại, trong xã hội thông tin hiện nay, vấn nạn tin giả gây ra nhiều nhức nhối đối với các cá nhân và xã hội. Tin giả có thể thao túng các cá nhân về thể chất và tinh thần, thậm chí do vô tình hay hữu ý, có thể tước đoạt mạng sống cá nhân, đẩy họ vào bi kịch không lối thoát. Ở mức độ rộng hơn, tin giả, nếu không được kiểm soát tốt có thể gây các hậu quả khó đo đếm được về chính trị, kinh tế và nhiều mặt đời sống xã hội. Với vai trò quản lý nhà nước, các cơ quan có trách nhiệm đang cố gắng xây dựng một xã hội với thông tin lành mạnh, hạn chế các thông tin tiêu cực, có mục đích xấu thông qua các công cụ kỹ thuật, chế tài và nâng cao sự hiểu biết trong tiếp nhận, chia sẻ thông tin của người dân, xây dựng nền văn hóa bao dung, thấu hiểu và chia sẻ.

Hà Linh - Hương Thanh