Với bốn mặt đều có sông bao bọc, dòng sông Đáy chia địa hình Hà Nam làm hai vùng rõ rệt: vùng đồng chiêm trũng và dải đá trầm tích ở phía Tây. Ở vùng đồng bằng có nhiều đồi núi với cảnh quan đẹp: Núi Đọi, núi Điệp ở Duy Tiên; núi An Lão (Nguyệt Hằng Sơn) ở Bình Lục; núi Non, núi Chanh Chè ở Thanh Liêm… Phủ Lý - Trung tâm của tỉnh là nơi hội tụ của 3 con sông: sông Đáy, sông Châu, sông Nhuệ (ngã ba sông). Ở trong dãy núi đá vôi phía Tây có nhiều cảnh quan thiên nhiên đẹp đã đi vào thơ ca: Ngũ động sơn, hang Luồn - ao Dong, đầm Ngũ Nhạc, núi Ngọc, Bát cảnh tiên, dốc Cổng Trời, động Phúc Long, Kẽm Trống, hang Gióng Lở…
Thành phố Phủ Lý - thành phố ngã ba sông hợp lưu lại là sông Đáy, sông Châu Giang và sông Nhuệ
Trải qua chiều dài lịch sử, cố nhân đã để lại cho Hà Nam nhiều di sản văn hoá vật thể vô cùng quý giá như: Trống đồng Ngọc Lũ - dấu ấn thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của nền văn hoá Đông Sơn; cuốn sách đồng Bắc Lý - một trong 4 cuốn sách còn nguyên vẹn nhất, nội dung phong phú nhất của cả nước, tấm bia “Sùng Thiện Diên Linh”, tấm bia “Đại Trị”… Hà Nam có 1.784 di tích trong đó có 65 di tích xếp hạng cấp quốc gia, 39 di tích xếp hạng cấp tỉnh.
Bên cạnh những giá trị văn hoá vật thể, Hà Nam cũng là quê hương của những làng nghề thủ công truyền thống với các làng nghề nổi tiếng như: lụa Nha Xá; mây tre đan Ngọc Động; sừng Mỹ nghệ Đô Hai; thêu ren An Hoà, Hoà Ngãi; rũa cưa Đại Phu - An Đổ; mộc Cao Đà; gốm Đanh Xá, Quyết Thành; trống Đọi Tam… Hà Nam cũng là quê hương của nhiều lễ hội truyền thống, đậm đà bản sắc dân tộc. Toàn tỉnh có 100 lễ hội, trong đó có 5 lễ hội vùng được tổ chức quy mô của lễ hội truyền thống. Các nghi thức tế lễ, rước, trò chơi dân gian, sinh hoạt nghệ thuật dân gian được tổ chức long trọng, sinh động, tăng cường tính cộng đồng, cộng cảm của làng xã như: Lễ hội đền Trần Thương; Lễ hội chùa Đọi; Lễ hội đền Trúc - Ngũ Động Sơn; Lễ hội vật võ Liễu Đôi…
Hà Nam là một trong những cái nôi của nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống đang được kế thừa và phát huy như: chiếu chèo làng Ngò, chiếu chèo làng Hoà Ngãi (huyệnThanh Liêm), chiếu chèo làng Thọ Chương (huyện Lý Nhân); chiếu chèo Đồng Hoá (huyện Kim Bảng); chiếu chèo Châu Giang (huyện Duy Tiên); hát tuồng Bạch Thượng (Duy Tiên), An Thái (Bình Lục). Bên cạnh đó Hà Nam còn có vốn dân ca mang đậm những nét riêng như: múa hát dậm Quyển Sơn, Kim Bảng; múa hát Lải Lèn, Lý Nhân; dân ca giao duyên vùng ngã ba sông Móng…
Bên cạnh đó, Hà Nam còn sở hữu những danh lam thắng cảnh nổi tiếng khiến biết bao du khách trầm trồ mỗi khi tới tham quan:
Chùa Bà Đanh còn có tên khác là “Bảo Sơn Tự”nằm bên con sông Đáy hiền hòa với không gian cổ kính cùng những dấu tích xưa trầm mặc linh thiêng.
Chùa Bà Đanh
Bát Cảnh Sơn là khu di tích nằm trên tỉnh Hà Nam và một phần trên dãy Hương Tích, tỉnh Hà Tây, tạo thành thế núi hình sông kỳ thú. Với hình sông thế núi ấy cùng với hệ thống đền, chùa cổ kính uy nghiêm, từ xưa nơi đây nổi tiếng với phong cảnh hữu tình, nơi chốn thần linh ghé thăm, một thắng cảnh hiếm có trên đời. đa số được xây dựng từ thời nhà Trần và mang đặ trưng kiến trúc phong kiến Việt Nam. Tất cả nằm trên sườn núi chênh vênh quyện cùng khói mây huyền ảo, xung quanh có rất nhiều hang động lớn nhỏ kỳ thù bí ẩn, đã tạo thành một quần thể vừa linh thiêng, vừa là danh thắng đẹp mắt. Với cảnh quan thiên nhiên phong phú, với những dấu tích xưa còn lại, quần thể Bát Cảnh Sơn trở thành điểm du lịch sinh thái - văn hoá hấp dẫn của Hà Nam. Nếu đến Hà Nam đừng quên đến thưởng lãm non nước, viếng hương đền chùa ở Bát Cảnh Sơn.
Địa danh “làng Vũ Đại” đã đi vào lòng người từ bao thế hệ như một niềm tự hào dân tộc. Qua những thăng trầm của dòng thời gian, dù đã hơn 100 năm, chưa một lần tu sửa nhưng ngôi nhà vẫn giữ được những vẻ đẹp không thể phai mờ, nó đã tồn tại nguyên vẹn cho đến ngày nay. Đến nơi đây, bạn sẽ được chiêm ngưỡng không gian ngôi nhà cổ kính, với mái ngói đỏ đã chuyển màu, , có 16 cây cột gỗ lim, mỗi chân cột đều được kê đá tảng xanh bề thế, cùng với nếp nhà ba gian theo phong cách truyền thống xưa của Việt Nam.
Hà Nam là một trong những địa phương may mắn được sở hữu nguồn tài nguyên du lịch tự nhiên khá phong phú và tương đối đặc thù. Địa hình nhiều núi đá vôi kết hợp với khí hậu nhiệt đới nóng ẩm mưa nhiều đã mang lại cho Hà Nam nhiều cảnh quan đặc sắc dạng Karst với những thắng cảnh nổi tiếng trong nước như: Hồ Tam Chúc, Hồ Ba Hang, Ngũ Động Sơn, hang Luồn, Kẽm Trống, Bát cảnh tiên,... Bên cạnh đó, hệ thống sông hồ dày đặc với vẻ đẹp thơ mộng của sông Hồng, sông Đáy, sông Châu… cùng với hệ sinh thái nông nghiệp vùng chiêm trũng điển hình là những nét độc đáo, có khả năng phát triển nhiều loại hình du lịch phong phú, hấp dẫn.
Toàn cảnh Chùa Tam Chúc
Vị trí địa lý thuận lợi và tài nguyên du lịch đa dạng, phong phú là những điều kiện tốt để Hà Nam phát triển du lịch. Năm 2019, Khu du lịch Tam Chúc đã đưa vào khai thác khu Văn hóa tâm linh, Khu sân golf Kim Bảng. Đặc biệt, trong những năm qua, Hà Nam tăng cường liên kết hợp tác phát triển du lịch với các tỉnh trong cả nước, đẩy mạnh công tác truyền thông quảng bá nhằm đưa hình ảnh mảnh đất, con người Hà Nam đến với du khách trong nước và quốc tế. Trong đó nổi bật là việc triển khai thực hiện hiệu quả Đề án xúc tiến quảng bá du lịch giai đoạn 2016-2020; chủ động tham gia những sự kiện du lịch lớn, tham gia các Hội nghị, hội thảo về liên kết phát triển sản phẩm du lịch trong khu vực đồng bằng sông Hồng và phụ cận; đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá du lịch website du lịch Hà Nam (dulichhanam.vn), Cổng thông tin du lịch và Ứng dụng du lịch thông minh (visithanam.vn); phối hợp, đăng cai tổ chức thành công Lễ khai hội Chùa Tam Chúc năm 2019, Đại lễ Phật đản Liên Hợp Quốc Vesak 2019.
Công tác phát triển nguồn nhân lực du lịch luôn được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch quan tâm thực hiện thường xuyên nhằm từng bước nâng cao chất lượng nguồn nhân lực du lịch của tỉnh. Sở đã tham mưu Uỷ ban nhân dân tỉnh ban hành và triển khai thực hiện Đề án phát triển nguồn nhân lực du lịch tỉnh Hà Nam giai đoạn 2019-2025. Đồng thời, tập trung xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù mang dấu ấn của địa phương, xác định các sản phẩm du lịch chính dựa trên lợi thế đặc trưng của khu du lịch Tam Chúc.
Mai Vàng