Đặc sắc văn hóa vùng đồng bào dân tộc Chăm

Việt nam là một quốc gia phong phú, đa dạng về bản sắc văn hóa của nhiều dân tộc anh em. Mỗi dân tộc mang màu sắc riêng, góp phần tạo nên bức tranh văn hóa lớn sinh động của đất nước. Đại diện cho một trong những mảng màu tươi sáng chính là dân tộc Chăm, với những giá trị văn hóa đặc sắc lâu đời.

Lễ hội Ka Tê của đồng bào Chăm Ninh Thuận

Nền văn hóa Chăm tồn tại có hệ thống, khá toàn vẹn những tầng văn hóa nổi và còn chìm trong lòng đất, tạo nên nền văn hóa truyền thống đậm đà bản sắc. Người Chăm có khoảng trên 100.000 dân, xếp thứ 17 trong 54 tộc người ở nước ta. Dân tộc Chăm dù trải qua bao đổi thay, biến cố vẫn giữ được giá trị văn hóa cha ông để lại. Văn hóa Chăm là một nền văn hóa đặc sắc, rất nổi tiếng trong khu vực Đông Nam Á.

Trong di sản văn hóa Việt Nam, văn hóa Chăm không chỉ thể hiện rõ nét trong kiến trúc, điêu khắc (các đền tháp, phù điêu, tượng thờ…) mà còn thể hiện trong các lĩnh vực khác như: Phong tục tập quán, lễ hội, tín ngưỡng, tôn giáo, tiếng nói, chữ viết, âm nhạc, nghệ thuật, vải thêu, gốm, trang phục… Một nét đặc sắc phải kể đến trong lĩnh vực văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc Chăm chính là “Văn hóa phi vật thể người Chăm Ninh Thuận”; “Truyện cổ và truyền thuyết dân gian Chăm”; “Lang Likuk - Tiền tố tiếng Chăm”; “Trò chơi dân gian người Chăm Ninh Thuận”... Đồng thời, qua nghiên cứu nhiều di sản văn hóa vật thể cũng đã được bảo vệ, phát huy giá trị, đặc biệt là tháp PoKlong Garai, tháp Hòa Lai, Nghệ thuật làm gốm làng Chăm Bàu Trúc, làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp được xếp hạng di tích, di sản văn hóa cấp quốc gia.

Người Chăm có tiếng nói và chữ viết riêng của mình. Đây cũng là nét đặc sắc của văn hoá Chăm thể hiện từ tiếng nói, chữ viết, nghệ thuật, kỹ thuật tạo dáng của các ngôi tháp bằng đất, các pho tượng bằng đá, đến các sản phẩm vải thêu, dệt hoa văn, dệt thổ cẩm hoặc đồ gốm và các vật dụng phục vụ cho cuộc sống hàng ngày.

Bên cạnh đó người Chăm luôn tự hào về những ngôi tháp Chăm pa cổ kính, độc đáo. Hình ảnh vũ nữ Chăm cổ xưa đã được chạm khắc vào các đền tháp, trong đó bức phù điêu Vũ nữ Trà Kiệu là một trong những tuyệt tác. Là một bộ phận của nền văn hoá dân tộc, kiến trúc dân gian của người Chăm cũng có một lịch sử và truyền thống lâu đời. Bàn tay và khối óc sáng tạo của dân tộc Chăm làm sáng tỏ tính phong phú, đa dạng, giúp chúng ta thấy được sự giao lưu văn hoá, quá trình phát triển của tộc người.

Ngoài nét chạm trổ các bức tượng bằng đá thể hiện nếp sinh hoạt ca múa và chơi nhạc dân gian rất sinh động. Người Chăm luôn mang trong mình một tâm hồn văn nghệ dân tộc đặc biệt. Nghệ thuật truyền thống luôn được người Chăm nuôi dưỡng, trân trọng và liên tục truyền cho nhau từ bao đời nay.

Song song với mỹ thuật, các điệu múa Chăm phong phú, độc đáo. Hầu như mỗi làng đều có một đội múa riêng. Những điệu múa cổ xưa nhất thường được trình diễn trong các lễ hội. Các nghệ nhân Chăm đã sáng tác thêm những điệu múa đặc sắc như múa chàm rông, múa đoa pụ (đội bình nước trên đầu). Múa quạt là điệu múa phổ thông của người Chăm. Khi múa, các vũ nữ dùng quạt làm đạo cụ để biểu diễn những loại múa khác nhau. Múa cầu mưa, múa bóng mang tính tôn giáo rất phổ biến của người Chăm,… Trong những nét đặc trưng của múa Chăm là múa ổn định theo nhạc. Dàn nhạc đệm cho múa gồm hai trống Pa ra nưng và một kèn sa ra nai. Nhìn chung, vũ điệu Chăm pa nhằm phô diễn vẻ đẹp của con người.

Nói đến người Chăm thì nhiều người sẽ liên tưởng tới lễ hội như: Lễ hội Ka Tê, hội Rija, Roya, Ramadan, lễ Pơk Băng Yang, … Trong đó, lễ hội Ka Tê là một trong những lễ hội lớn nhất được tổ chức thường xuyên vào ngày 01/7 Chăm lịch nhằm khoảng trung tuần tháng 10 dương lịch, lễ hội ăn mừng mùa màng, để tưởng nhớ các vị anh hùng dân tộc và ông bà tổ tiên. Kể đến nét văn hóa đặc trưng không thể thiếu các nghề truyền thống của người Chăm là nghề làm đồ gốm và thổ cẩm, đóng thuyền, nghề kim hoàn…

Làng Chăm Mỹ Nghiệp có nghề làm thổ cẩm từ rất lâu đời. Các thiếu nữ đến tuổi lấy chồng, ai cũng biết kéo chỉ, dệt vải. Những tấm khăn, cái áo làm ra được coi là thước đo của sự đảm đang, tháo vát của các cô gái Chăm. Nghề dệt thổ cẩm đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo. Ðể có một tấm chăn, các cô gái phải cần mẫn ngồi bên khung cửi từ sáng đến chiều tối với sự nhịp nhàng, chuẩn xác trong từng thao tác. Chỉ cần một mối chỉ bị rối, mặt vải sẽ không còn mịn nữa. Các sản phẩm dệt của người Chăm khá phong phú, đáp ứng rộng rãi cho nhu cầu trang phục, trang sức của người Chăm. Vào dịp hội hè, lễ lạt, trai gái Chăm còn bận trang sức bằng các thắt lưng do người Chăm tự dệt. Phần lớn các sản phẩm vải của người Chăm đều có các loại hoa văn trang trí, những sợi chỉ đủ màu, kim tuyến lấp lánh nhất là trên các y phục cổ truyền của các thiếu nữ.

Nghề làm đồ gốm của người Chăm có từ lâu đời, mà tiêu biểu là gốm Bàu Trúc. Hầu như gia đình nào cũng làm, phần lớn do phụ nữ đảm nhiệm. Từ chiếc lu đựng nước, chiếc nồi đất, bộ khuôn đổ bánh xèo đến siêu sắc thuốc, đồ trang trí đều rất dụng công với những hoa văn độc đáo của dân tộc. Sản phẩm gốm Chăm còn được trao đổi rộng rãi với nhiều vùng và nhiều tộc người khác nữa.

Người Chăm có một nền văn hoá thật phong phú về nội dung, đa dạng về diện mạo. Nền văn hoá ấy đã được thể hiện trong nhiều lĩnh vực, như trang phục, ẩm thực, nhất là lĩnh vực kiến trúc. Đó là kết quả của quá trình sáng tạo trong một thời gian lịch sử lâu dài.

Trong quá trình hội nhập, phát triển hiện nay, việc gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa của các dân tộc nói chung và đồng bào Chăm nói riêng đang tạo ra nhiều cơ hội cũng như thách thức. Với tốc độ phát triển kinh tế, giao lưu văn hóa giữa các dân tộc, vùng miền đang có những tác động không nhỏ đến đời sống văn hóa của đồng bào Chăm về các mặt: ngôn ngữ, phong tục tập quán, kiến trúc, nhà ở, trang phục, nghệ thuật truyền thống, ẩm thực, lễ hội, làng nghề... một số yếu tố văn hóa phải thay đổi để thích nghi với hoàn cảnh mới, một số yếu tố văn hóa đang đứng trước nguy cơ mai một, thất truyền. Do đó, các cấp, ngành cần có kế hoạch bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Chăm nói riêng và văn hóa các dân tộc nói chung một cách toàn diện để tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội trong tình hình mới một cách bền vững.

Thanh Trịnh