Ghi nhận của một người nước ngoài về Lễ Độc lập 2-9-1945

75 năm trước, ngày 2-9-1945 là một ngày trọng đại đối với dân tộc Việt Nam. Thật may mắn cho ai chứng kiến Lễ độc lập tại vườn hoa Ba Đình năm ấy. Điều này lại càng hiếm với người nước ngoài. Nhưng như một định mệnh, Thiếu tá tình báo Mỹ A. Patti đã chứng kiến và ghi lại thời khắc nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được khai sinh

Cái nhìn khách quan của một người nước ngoài về ngày Lễ độc lập

Ngày 19-8-1945, Việt Minh giành được chính quyền ở Hà Nội. Chỉ bốn ngày sau, ngày 22-8-1945, Thiếu tá Mỹ A.Patti dẫn đầu nhóm OSS (Cơ quan công tác chiến lược (Office of Strategic Services - OSS), thành lập trong chiến tranh thế giới lần thứ II, tiền thân của Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ CIA ngày nay), đáp máy bay xuống sân bay Gia Lâm (Hà Nội). Có thể nói, Thiếu tá A.Patti cùng nhóm người Mỹ là một trong những người ngoại quốc đầu tiên có mặt tại Thủ đô của nước Việt Nam sau ngày Việt Minh nắm chính quyền trong cả nước. Chính họ là một trong số những người nước ngoài hiếm hoi được chứng kiến Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Archimedes L.A.Patti (1913-1998).

Nói về sự kiện này, Thiếu tá A.Patti viết: “Ngay từ sáng sớm, người Hà Nội đã đổ ra đường như ong vỡ tổ, rồi họp lại thành từng đám đông tiến về phía Quảng trường Ba Đình, phố phường chật ních, phải đi vòng vèo, chen lấn khó khăn lắm mới rẽ nổi đám đông để tiến lên. Thỉnh thoảng nổi lên từng hồi còi, mệnh lệnh truyền bằng loa của những người phụ trách vang lên nhằm dẹp chỗ cho một đoàn người tiến về phía quảng trường… nam nữ thanh niên, thiếu niên áo mặc chỉnh tề, xếp hàng đi sau các cụ bô lão hoặc các cán bộ Đảng. Trong các đoàn khác, người ta thấy có cả những người dân miền núi mặc quần áo dân tộc hoặc các nông dân mặc theo lối cổ truyền, đội khăn vàng, thắt lưng xanh. Trong các đoàn xếp thành hàng trên đường phố, có cả những tổ chức công nhân, nam thì đầu trần, mặc áo sơ mi cổ bẻ, quần soóc hoặc quần dài trắng đen; nữ đội nón mặc áo dài duyên dáng, thướt tha, màu sắc tươi sáng, quần lụa dài chấm gót…

Cho đến quãng xế trưa, nhóm tình báo OSS của chúng tôi đi khắp thành phố chụp ảnh, ghi chép đủ mọi chi tiết về người, sự kiện, khẩu hiệu… Một số lớn khẩu hiệu viết bằng tiếng Anh và tiếng Pháp, có khẩu hiệu viết bằng tiếng Việt: Nước Việt Nam của người Việt Nam. Chúc mừng các đại diện Đồng minh, chúc mừng phái đoàn Mỹ, đả đảo ách áp bức. Độc lập hay là chết, thà chết, không nô lệ, tẩy trừ óc nô lệ.

Đến 12 giờ trưa, tôi cùng Beroique và Greleki (Những sĩ quan Mỹ thuộc nhóm OSS) bắt đầu đi về phía Quảng trường Ba Đình, tôi không sử dụng giấy được dành chỗ trên lễ đài vì tôi thích đi đi lại lại trong đám đông để quan sát. Chúng tôi tìm được một chỗ rất tốt cạnh các đại biểu Việt Nam ngay trước mắt lễ đài và từ chỗ này chúng tôi nhìn rõ được khắp quảng trường.

…Vì đội quân của tướng Võ Nguyên Giáp được huấn luyện, trang bị và có kỷ luật tốt nhất, cho nên được giao nhiệm vụ làm hàng rào danh dự và bảo vệ trật tự, an ninh. Đội mũ và mặc quân phục kaki, quần soóc, đi tất cao đến đầu gối, họ xem ra có vẻ tự hào được mang cả khẩu súng mới tinh, cũng có các đơn vị dân quân, tự vệ mặc áo quần xanh hoặc đen, họ được vũ trang bằng nhiều loại vũ khí khác nhau, từ các khẩu súng hỏa mai cổ lỗ cho đến những cây bằng đồng những ngọn giáo và những thanh đại đao, thanh kiếm ccó cán dài bằng gỗ hình như chùy và kiếm được lấy ra từ các đền chùa ở làng quê tất cả tạo nên một bức tranh ngoạn mục và gây ấn tượng sâu sắc.

Một giờ trưa. Trời nắng chang chang, nhiệt độ lên đến khoảng 35⁰C; thỉnh thoảng một làn gió thổi đến làm dịu mát không khí oi bức và làm tung bay những lá cờ đỏ nhiều vô kể trên quảng trường. Trên lễ đài có một lá cờ đỏ sao vàng rất to trên một cột cờ cao.

Bỗng nhiên cá hồi còi vang lên lanh lảnh khẩu lệnh được hô vang. Hàng rào danh dự và mọi người đứng nghiêm trong khi trên lễ đài các nhân vật trong Chính phủ bắt đầu xuất hiện. Vài phút sau, các chiến sĩ được lệnh bồng súng chào, đám đông im phăng phắc khi các thành viên Chính phủ đứng vào vị trí của mình. Những nhân vật trên lễ đài đều mặc âu phục trắng, đeo ca vát và không đội mũ, trừ một người vóc dáng mảnh khảnh đội mũ và mặc một bộ kaki, đó là Cụ Hồ Chí Minh.

…Trạng thái yên lặng chờ đợi bị chấm dứt bởi giọng nói trên loa truyền thanh giới thiệu Cụ Hồ là một nhà cách mạng "cứu nước và giải phóng dân tộc". Đoàn người dự mít tinh hô vang khẩu hiệu "độc lập" và lặp đi lặp lại nhiều lần có đến năm, mười phút. Cụ Hồ đứng thẳng, mỉm cười, vóc người bé nhỏ nhưng to lớn và vĩ đại trong lòng kính mến của dân tộc. Người giơ tay lên và với dáng điệu một người cha, ra hiệu cho mọi người yên lặng, rồi bắt đầu đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, mà giờ đây mọi người đều biết bằng những câu sau đây.

"Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được: trong những quyền ấy có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc".

Cụ Hồ bỗng ngừng đọc và nói với quần chúng dự mít tinh: "Tôi nói đồng bào nghe rõ không?" Cả rừng người đồng thanh trả lời: "Có".

Diễn giả đã nắm được bí quyết thành công: từ đoạn này trở lại, đám đông lắng nghe từng lời từng chữ của bản Tuyên ngôn. Tôi và các bạn đồng nghiệp của tôi không ai hiểu gì … Tuy thế, nghe giọng nói của Cụ Hồ, bình tĩnh và rõ ràng lại vừa ấm áp và thân thiết, và đồng thời quan sát phản ứng của quần chúng, không một ai trong bọn chúng tôi còn có thể nghi ngờ tài năng tiếp xúc của Người với quần chúng.

Cụ Hồ nói tiếp: Lời bất hủ ấy ở trong bản Tuyên ngôn Độc lập năm 1776 của nước Mĩ suy rộng ra, câu ấy có nghĩa là: tất cả các dân tộc trên thế giới đều sinh ra bình đẳng; dân tộc nào cũng có quyền sống, quyền sung sướng và quyền tự do". Sau đó, Cụ đề cập đến bản Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền của Cách mạng Pháp năm 1789 và nói tiếp: "Người ta sinh ra tự do và bình đẳng về quyền lợi và phải luôn luôn được tự do và bình đẳng về quyền lợi. Đó là những lẽ phải không ai chối cãi được".

Vào khoảng hơn hai giờ trưa, Cụ Hồ đọc xong bản Tuyên ngôn và nhường lời cho tướng Võ Nguyên Giáp khi đó là Bộ trưởng Bộ Nội vụ… Sau khi tướng Giáp đọc xong diễn văn, các bộ trưởng mới lần lượt ra mắt công chúng. Buổi lễ kết thúc sau khi các Bộ trưởng trong Chính phủ tuyên thệ, hứa đồng lòng đem sức mình ủng hộ Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”.

Qua sự mô tả của A.Patti về Lễ Tuyên ngôn Độc lập tại quảng trường Ba Đình ngày 2-9-1945, dù được ghi nhận qua góc nhìn của một người nước ngoài, những vẫn hết sức sống động và hùng tráng. Điều đó chứng tỏ rằng, giá trị, ý nghĩa thời đại của sự kiện Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa không chỉ là dấu son trọng đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam, mà còn là ấn tượng khó phai mờ trong ký ức của bạn bè quốc tế.

Đặt những viên gạch đầu tiên cho Hội hữu nghị Việt Nam - Hoa Kỳ

Ngay khi đặt chân đến Hà Nội, Thiếu tá A.Patti luôn xuất hiện bên cạnh Hồ Chí Minh và đàm luận với Người những công việc ngoài phạm vi tìm kiếm những quân nhân Mỹ mất tích. Trong thời gian ở Hà Nội, ông cùng với 40 sĩ quan, 20 hạ sĩ quan Mỹ "không ưa" sự có mặt trở lại của Pháp ở Đông Dương. Vì thế, trong những chừng mực nhất định, họ giúp chính phủ của cụ Hồ, điều mà đáng ra họ phải "ưu tiên" cho người Pháp – đồng minh của họ. Ông đã khẳng định chính kiến của phía Mỹ (kể cả Tổng thống Rudơven) không thích thứ chủ nghĩa thực dân kiểu mà Pháp đã dùng để cai trị ở Việt Nam. Tuy nhiên, động cơ và ý đồ của các quan chức cao cấp trong Chính phủ Mỹ, sau này đã được thể hiện, rõ ràng họ không muố xóa bỏ hoàn toàn chủ nghĩa thực dân, mà chỉ muốn thay đổi hình thức cai trị (thay chủ nghĩa thực dân cũ bằng chủ nghĩa thực dân mới) và chủ thể người cai trị (Mỹ thay Pháp). Tất nhiên đó là chủ trương của Chính phủ Mỹ, còn đối với những người Mỹ tiến bộ, với việc họ ủng hộ Chính phủ cụ Hồ và chống lại ý đồ quay trở lại Việt Nam của thực dân Pháp, cũng là một hành động đáng ghi nhận trong bối cảnh lúc bấy giờ.

Hồ Chí Minh, Võ Nguyên Giáp và nhóm Con Nai năm 1945

Ngoài thiếu tá A.Patti và các nhân viên dưới quyền, một nhân vật khác rất tích cực ủng hộ Hồ Chí Minh là Tướng Philíp Galagơ (Philíp D.Gallayher), Trưởng phái bộ Hoa Kỳ tại Hà Nội. Một hành động của Tướng Philíp Galagơ mà cho đến bây giờ chúng ta vẫn còn đánh giá cao ý nghĩa của nó, là việc ông đứng ra vận động thành lập Hội hữu nghị Việt-Mỹ.

Về bối cảnh diễn ra sự kiện này, một học giả người Pháp ông Hilaire de Berrier đã ghi lại một cách sinh động trong tác phẩm: "Histoire de l'espionnage" như sau: “Một buổi tối (khoảng cuối tháng 11 đầu tháng 12-1945) bọn họ đứng dưới trời mưa như trút bên ngoài Nhà hát lớn thành phố Hà Nội, trong khi tướng Galagơ lại ngồi chụp ảnh bên cạnh ông Hồ Chí Minh. Trong ánh sáng của những ngọn đèn điện, Galagơ rút từ trong túi mình ra một giờ giấy bạc 50 USD tượng trưng cho phần cống hiến cá nhân vào ngân quỹ kháng chiến của ông Hồ Chí Minh". Việc thành lập Hội hữu nghị Việt - Mỹ, ngoài sự tán đồng của một số quân nhân, sĩ quan Mỹ ở Việt Nam, còn có mặt một số nhân vật có tên tuổi khác như nhà báo Harold Issaca, Thông tin viên của Tạp chí "Tuần Tin tức"- người đã có sự vận động và đóng góp không nhỏ trong việc tuyên truyền ủng hộ chính phủ của Chủ tịch Hồ Chí Minh trên các diễn đàn công luận, báo chí Mỹ. Cũng học giả Hilaire de Berrier cho biết: "Mấy tháng sau, vào tháng 2-1946 trên đài phát thanh của ông Hồ Chí Minh, với lời lẽ xúc động, Ph.Galagơ kêu gọi người Việt Nam gia nhập Việt Minh".

Nhìn lại sự kiện ra đời của Hội hữu nghị Việt Nam- Hoa Kỳ cách đây tròn 75 năm, Hồ Chí Minh và những người Mỹ tiến bộ đã đặt những viên gạch đầu tiên xây dựng cây cầu hữu nghị giữa hai dân tộc. Mặc dầu lịch sử quan hệ giữa Việt Nam và Hoa Kỳ đã trải qua những bước thăng trầm, nhưng những tư tưởng tiến bộ hàm chứa các giá trị phổ biến là hòa bình, hữu nghị và phát triển cuối cùng đã thắng thế và trở thành hiện hữu. Bởi vì, tư tưởng tôn trọng độc lập, chủ quyền và tự do của các dân tộc mà Hồ Chí Minh và những người Mỹ tiến bộ được kế thừa và phát triển từ tư tưởng của những nhà sáng lập ra nước Mỹ như Oasinhtơn, như Giépphécsơn – những con người yêu tự do và kiên quyết đấu tranh cho nền độc lập dân tộc. Chính vì vậy, tình hữu nghị chứ không phải là chiến tranh, bom đạn, hay sức mạnh bạo lực, mới là giá trị được tôn vinh trong thế giới của chúng ta.

Sau 75 năm ra đời của Hội hữu nghị Việt Nam-Hoa Kỳ, đặc biệt sau 25 năm Việt Nam và Hoa Kỳ thiết lập quan hệ ngoại giao (7/1995 -7/2020), quan hệ Việt- Mỹ đã có sự phát triển vượt bậc. Từ chỗ là những quốc gia đối địch và có nhiều khác biệt, hiện nay quan hệ Việt Nam -Hoa Kỳ đó trở thành quan hệ đối tác toàn diện. Hoa Kỳ là nước đứng thứ 3 trong số các quốc gia, vùng lãnh thổ có vốn đầu tư trực tiếp (FDI) vào các ngành, lĩnh vực kinh tế ở Việt Nam. Tuyên bố về Tầm nhìn chung Việt Nam – Hoa Kỳ (nhân chuyến thăm chính thức Hoa Kỳ của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từ ngày 6 đến ngày 10 tháng 7-2015) đã khẳng định: “Đạt được những kết quả trong quan hệ Việt Nam Hoa Kỳ chính là nhờ hai bên đã cùng có những nỗ lực mang tính xây dựng nhằm vượt lên quá khứ, khắc phục khác biệt và thúc đẩy những lợi ích chung hướng tới tương lai”.

Sự xích lại gần nhau, từ đối đầu chuyển sang đối thoại …trong quan hệ giữa Việt Nam và Hoa Kỳ càng chứng tỏ mục tiêu xây dựng một thế giới hòa bình, ổn định, hội nhập và phát triển là xu thế vận động khách quan của thời đại ngày nay. Trên ý nghĩa đó, tình bạn và mối quan hệ hữu nghị giữa hai dân tộc mà Hồ Chí Minh và những người bạn Mỹ đã đặt nền móng xây dựng cách đây tròn 75 năm, vẫn mãi là một giá trị bền vững không thay đổi, góp phần thúc đẩy mối quan hệ giữa hai quốc gia xích lại gần nhau, vì hòa bình thế giới và sự phát triển của mỗi dân tộc.

                                                                                                                         Trần Minh