Nghệ thuật múa rối nước – Đặc phẩm văn hoá bản địa dân tộc Việt

Múa rối nước (còn gọi là trò rối nước) là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian truyền thống độc đáo, sáng tạo mang đậm nét truyền thống của nền văn minh nông nghiệp lúa nước, ra đời cùng lúc với nền văn hoá Đại Việt.

Nghệ thuật múa rối có ở nhiều quốc gia trên thế giới nhưng múa rối nước thì chỉ duy nhất có ở Việt Nam. Múa rối nước là loại hình nghệ thuật đã ra đời khoảng thế kỷ XI – XII khi phật giáo bắt đầu phát triển mạnh ở nước ta gắn liền với những điều kiện tự nhiên, điều kiện sinh hoạt của người nông dân nông nghiệp trồng lúa nước ở vùng châu thổ sông Hồng. Loại hình nghệ thuật này thường dùng con rối diễn trò, diễn kịch trên mặt nước và được diễn ra vào những dịp lễ, hội làng, ngày vui, ngày Tết. Với những nét đặc sắc từ loại hình nghệ thuật mang yếu tố dân gian, múa rối nước đã nhanh chóng trở thành nghệ thuật truyền thống và được coi là di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc Việt Nam.

Ảnh: Nguồn Internet

Nghệ thuật múa rối nước dùng mặt nước làm sân khấu (gọi là nhà rối hay thuỷ đình) thường được dựng lên giữa ao, hồ với kiến trúc cân đối tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Việt Nam. Phía sau có phông che để tạo sân khấu biểu diễn múa rối nước (được gọi là tấm y môn), xung quanh trang trí cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng mã,… Những con rối được làm bằng gỗ sung, loại gỗ nhẹ nổi trên mặt nước, được nghệ nhân đục cốt, đẽo với những đường nét cách điệu riêng sau đó gọt giũa, đánh bóng và trang trí với nhiều màu sơn khác nhau để làm tôn thêm đường nét tính cách cho từng nhân vật. Hình thù của con rối thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, tính hài và tính tượng trưng cao. Nhân vật tiêu biểu nhất là chú Tễu – thân hình tròn trĩnh, nụ cười hóm hỉnh lạc quan. Mở màn, chú Tễu xuất hiện vui vẻ, nghịch ngợm làm nhiệm vụ giáo đầu dẫn chuyện. Phần thân rối là phần nổi lên mặt nước thể hiện nhân vật, còn phần đế là phần chìm dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên và là nơi lắp máy điều khiển cho quân rối cử động. Con rối được biểu diễn nhờ sự điều khiển của những người phía sau phông thông qua hệ thống sào, dây,... tạo nên hành động của con rối nước trên sân khấu.

Chú Tễu - nhân vật tiêu biểu của rối nước. Ảnh: Nguồn Internet

Biểu diễn rối nước không thể thiếu những tiếng trống, tiếng pháo phụ trợ. Buổi diễn rất nhộn nhịp với lời ca, tiếng trống, mõ, tù và, tiếng pháo chuột, pháo thăng thiên, pháo mở cờ từ dưới nước lên, trong ánh sáng lung linh và màn khói huyền ảo.

Người nghệ nhân rối nước đứng trong buồng trò để điều khiển con rối. Họ thao tác từng cây sào, thừng, vọt,... hoặc giật con rối bằng hệ thống dây bố trí ở bên ngoài hoặc dưới nước. Sự cử động của thân hình, hành động làm trò đóng kịch của con rối góp phần làm nên thành công của nghệ thuật múa rối.

Trò rối nước là trò khéo lấy động tác làm ngôn ngữ diễn đạt, rối nước gắn bó với âm nhạc như nghệ thuật múa. Âm nhạc điều khiển tốc độ, giữ nhịp, dẫn dắt động tác, gây không khí với tiết tấu truyền thống giữ vai trò chủ đạo của trò rối nước, nhạc rối nước thường sử dụng các làn điệu chèo hoặc dân ca vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Ảnh: Nguồn Internet

Nghệ thuật múa rối nước là đặc phẩm văn hoá bản địa dân tộc Việt, phát triển ở hầu hết các làng xã quanh kinh thành Thăng Long và phần lớn các phường rối ở các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ. Múa rối nước đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa không thể thiếu của người dân vùng đồng bằng Bắc Bộ và gắn bó với cuộc sống của họ từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trong kho tàng trò rối nước của Việt Nam, có 30 tiết mục cổ truyền và hàng trăm tiết mục rối hiện đại kể về những sự tích dân gian và cuộc sống hàng ngày của người dân Việt.

Múa rối nước là một loại hình nghệ thuật mang tính tập thể cao, là sản phẩm của văn hóa nước vùng châu thổ Bắc Bộ, thể hiện những nét độc đáo của bản sắc dân tộc Việt. Trong những năm qua, nghệ thuật rối nước đang được bảo vệ và phát triển để xứng đáng với tầm vóc của nó trong di sản văn hóa dân tộc. Múa rối nước đã trở thành niềm tự hào của quốc gia, là niềm kiêu hãnh của Việt Nam trên trường quốc tế. Nhiều đoàn nghệ thuật múa rối nước của Việt Nam đã tham dự một số liên hoan múa rối quốc tế, giành được nhiều giải thưởng cao và đã gây được sự chú ý của khán giả nhiều nước trên thế giới.

Khánh Linh