Sử thi Đam San – Bức tranh khát vọng tộc người dưới hình thức kể chuyện về người anh hùng

Trong sử thi anh hùng ca, nhân vật trung tâm bao giờ cũng là người anh hùng toàn thiện toàn mỹ và các nhân vật khác chỉ giữ vai trò phụ, mờ nhạt và quy tụ làm tôn thêm vẻ đẹp cho người anh hùng. Sử thi Đam San đã xây dựng nhân vật anh hùng mang tính khái quát, mang tính lý tưởng xã hội và lý tưởng thẩm mỹ của thời đại đã sản sinh ra nó.

Sử thi ra đời vào buổi bình minh của loài người, khắc hoạ những biến cố lớn lao của thời đại khi xã hội chuyển mình từ công xã nguyên thuỷ sang hình thái tổ chức cao hơn. Sử thi là bức tranh hoàn chỉnh của cuộc sống nhân dân dưới hình thức kể chuyện người anh hùng trong quá khứ. Trong sử thi, nhân vật anh hùng là yếu tố trung tâm của thế giới nghệ thuật, tiêu biểu cho tinh thần, tài năng, lòng dũng cảm và trí tuệ của cộng đồng. Sử thi Đam San là một trong những tác phẩm sử thi tiêu biểu nhất được sáng tạo bởi trí tưởng tượng phong phú, lãng mạn của đồng bào Ê Đê, là bức tranh phản ánh lịch sử văn hoá của đồng bào Tây Nguyên. Người anh hùng trong sử thi Đam San là một người lãnh đạo lý tưởng toàn thiện toàn mỹ với vẻ đẹp, sức mạnh, tài năng, lòng dũng cảm, có những khát vọng lớn lao, những lý tưởng cao cả và lý tưởng ấy cũng là đại diện cho lý tưởng của cộng đồng dân tộc.

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

Nhân vật anh hùng trong sử thi về ngoại hình phần lớn thường có tầm vóc đẹp, có kích thước lớn lao. Đây là điều hết sức hợp lý bởi nó là sự cộng hưởng thể chất của cả cộng đồng. Và ở cộng đồng nào thì người anh hùng sử thi đều xuất hiện trong vẻ đẹp tạo hình theo quan điểm thẩm mỹ, theo chuẩn mực riêng của cộng đồng ấy. Trong sử thi Tây Nguyên ở Việt Nam, vẻ đẹp của nhân vật anh hùng được gắn liền với không gian của núi rừng, sông suối, cây cối, chim muông,… nơi vùng đất cộng đồng đang sống. Dựa trên kiểu so sánh được thiết lập trên sự tương đồng về tính chất của sự việc và sắc thái khâm phục ngợi ca mà các hình ảnh gợi đến đã khắc họa nên vẻ đẹp oai hùng của người anh hùng Đam San trong sử thi: "Râu mép Đam San như mây song bột, râu cằm như mây song đá, râu quai nón mọc từ cằm đến sát tai. Lông chân thì quăn, lông đùi thì rậm, lông mi cong, mặt mũi đỏ hồng như men rượu nồng. Trang phục của Đam San thì rực rỡ, tương xứng với sự giàu sang và vẻ đẹp oai hùng của chàng".

Ngoài tầm vóc mang kích thước vũ trụ, tiêu biểu cho sức mạnh thể chất – tinh thần của cộng đồng dân tộc, nhân vật anh hùng sử thi còn sáng ngời vẻ đẹp của đức hạnh, trí tuệ, tài năng và lòng dũng cảm,… Tất cả được thể hiện qua những hành động cao cả, dũng cảm của người anh hùng với những chiến công hiển hách. Nhân vật anh hùng sử thi không thể tồn tại nếu không vượt qua được mọi khó khăn thử thách để giành chiến thắng vang dội, lập được những chiến công hiển hách. Người anh hùng phải có những khát vọng lớn lao, những lý tưởng cao cả và lý tưởng ấy cũng là đại diện cho lý tưởng của cộng đồng dân tộc. Lòng dũng cảm, ý chí và nghị lực phi thường được coi là những phẩm chất đạo đức có tính chất tuyệt đối của người anh hùng trong sử thi. Trong sử thi Tây Nguyên ở Việt Nam, tài năng, lòng dũng cảm của người anh hùng được thể hiện ở hai phương diện: trong quá trình cai quản bộ tộc, săn bắt, sản xuất và trong các cuộc giao tranh của người anh hùng với các tù trưởng để bảo vệ buôn làng. Người anh hùng với vai trò là người tù trưởng cai quản buôn làng, chăm lo xây dựng đời sống vật chất cho cả cộng đồng ngày một giàu mạnh nên mọi người dân đều mong đợi từ người tù trưởng của mình một phẩm chất quan trọng là tài năng trong việc sản xuất, hướng dẫn cho người dân làm ra nhiều của cải, chiêng ché, trâu bò. Do vậy, người anh hùng trong sử thi Tây Nguyên là trung tâm của mọi hoạt động, là người chỉ huy tất cả mọi công việc sản xuất, trồng trọt của buôn làng. Tài năng của người anh hùng được thể hiện qua những cảnh săn bắn, hái lượm, những cảnh xây dựng buôn làng giàu mạnh. Lời ca ngợi buôn làng nhiều chiêng ché, trâu bò, dân làng vui chơi “ăn năm uống tháng”,… cũng chính là sự ngợi ca tài năng của người tù trưởng anh hùng.

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

Bên cạnh đó, người anh hùng thể hiện sức mạnh, tài thao lược, sự can đảm trong các cuộc giao tranh. Hầu hết trong các sử thi của người Ê Đê đều có chung một môtip về chiến tranh: Người anh hùng cùng dân làng đi vào rừng, ở nhà vợ chàng bị các tù trưởng tới bắt cóc. Họ đi tìm và đánh thắng kẻ thù giành lại vợ. Trong các cuộc chiến tranh đó, dù không phải là ác liệt, cam go với cảnh đầu rơi máu chảy nhưng đã thể hiện được sự vững vàng về tinh thần, sức mạnh của người anh hùng. Sử thi Ê Đê mà tiêu biểu là sử thi Đam San kể về những cuộc giao tranh của Đam San với những kẻ thù là các tù trưởng của các bộ lạc khác muốn tới chiếm đoạt đất đai, tài sản, người phụ nữ của chàng. Hình tượng Đam San được thể hiện tập trung nhất thông qua 6 cuộc chiến, là sự đối đầu giữa nhân vật anh hùng với các tù trưởng: Mtao Gru, Mtao Mxay, Mtao Tuor, Mtao Kuat, Mtao Ea, Mtao Ak. Các cuộc giao tranh trong sử thi là cuộc chiến giữa hai cá nhân, hai tù trưởng xung trận, những nhân vật khác đứng bên ngoài quan sát. Ở đó, vai trò của các nhân vật khác như tôi tớ, dân làng hầu như mờ nhạt, chỉ có nhân vật ông Trời được xuất hiện và các nhân vật khác được xuất hiện thông qua vài lời kể. Cuộc chiến tranh được tái hiện trong sử thi Đam San không có sự khốc liệt, tàn ác hay cảnh đầu rơi máu chảy. Dù ở cuối tác phẩm có nhắc tới cảnh tượng người chết nhưng sau đó tù trưởng thắng cuộc đã khẩn cầu thần linh ban phép cho họ sống lại, những tôi tớ, dân làng của tù trưởng thua cuộc sẽ quy phục và đi theo người tù trưởng anh hùng. Người tù trưởng không chỉ nắm quyền tối cao trong việc cai quản buôn làng mà ngay cả trong các cuộc giao tranh, họ cũng chính là những thủ lĩnh quân sự, quyết định sự thành bại của cuộc chiến. Chiến tranh là nơi để các anh hùng chứng tỏ được phẩm chất, sức mạnh sự phi thường, ý chí và lòng dũng cảm, tinh thần thượng võ. Người được coi là vĩ đại nhất là người chiến thắng trên chiến trường. Theo nghĩa đó, Đam San chính là nhân vật tiêu biểu cho kiểu mẫu người tù trưởng anh hùng, người thủ lĩnh quân sự trong số các nhân vật anh hùng của sử thi Ê Đê.

Nhân vật anh hùng sử thi là người có lý tưởng cao cả, khát vọng lớn lao. Lý tưởng ấy cũng chính là đại diện cho lý tưởng cộng đồng dân tộc. Người anh hùng trong sử thi Đam San tham gia các cuộc chiến không phải chỉ riêng mục đích là giành lại vợ của mình mà sâu xa hơn là đại diện cho ý chí tập thể, là mở rộng đất đai, thu thập thêm nhân lực, của cải, hình thành liên minh bộ lạc, là mầm mống cho sự ra đời hình thức tổ chức xã hội cao hơn. 

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

Sử thi là bức tranh hoàn chỉnh phản ánh khát vọng cuộc sống của nhân dân dưới hình thức kể chuyện người anh hùng trong quá khứ. Trong sử thi, nhân vật anh hùng là yếu tố trung tâm của thế giới nghệ thuật sử thi, tiêu biểu cho tinh thần, tài năng, lòng dũng cảm và trí tuệ của cộng đồng. Ngoài tầm vóc lớn lao như trời đất, tiêu biểu cho sức mạnh thể chất – tinh thần của cộng đồng dân tộc, nhân vật anh hùng sử thi còn sáng ngời vẻ đẹp của đức hạnh, trí tuệ, tài năng và lòng dũng cảm,… Tất cả được thể hiện qua những hành động cao cả, dũng cảm của người anh hùng với những chiến công hiển hách. Sử thi Đam San đã xây dựng được hình ảnh về người anh hùng, một người lãnh đạo lý tưởng với sức mạnh, tài năng, lòng dũng cảm và đức hạnh, có những khát vọng lớn lao, những lý tưởng cao cả và lý tưởng ấy cũng là đại diện cho lý tưởng của cộng đồng dân tộc. Người anh hùng được đặt trong nhiều xung đột và sự kiện khác nhau để thực thi hành động đạo đức theo đúng trách nhiệm và bổn phận. Trải qua hàng ngàn năm, sử thi Đam San vẫn chứa đựng một sức hấp dẫn mãnh liệt đối với người đọc, người nghe ở bất kỳ nơi đâu, trong bất kỳ thời đại nào.

Khánh Linh