Tiếng vọng núi rừng: Đàn Chapi – Linh hồn văn hóa người Raglai

Giữa đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ, tiếng đàn Chapi mộc mạc, trầm ấm vang vọng, chở theo tâm hồn và lịch sử của người Raglai. Không chỉ là một nhạc cụ, Chapi là biểu tượng văn hóa độc đáo, gắn liền với đời sống tinh thần, tín ngưỡng và cộng đồng của dân tộc này.

Đàn chapi là nhạc cụ truyền thống của người Raglai. Ảnh: Internet

Từ tiếng vọng Mã La đến cây đàn Chapi:

Theo các nghệ nhân Raglai, Chapi ra đời từ nhu cầu của cộng đồng. Xưa kia, cồng chiêng Mã La là nhạc khí quý giá, chỉ những gia đình khá giả mới sở hữu. Người nghèo khao khát được hòa mình vào âm nhạc cồng chiêng trong các lễ hội, nghi lễ. Từ đó, họ sáng tạo ra Chapi, một loại nhạc cụ đơn sơ, mô phỏng âm thanh của Mã La.

Đàn Chapi mang trong mình vẻ đẹp giản dị, mộc mạc như chính con người và cuộc sống của người Raglai. Cấu tạo của đàn khá đơn giản, chủ yếu dựa trên vật liệu tự nhiên dễ kiếm là tre lồ ô hoặc nứa già. Ống tre được chọn phải là loại già, thẳng, có đường kính khoảng 8-10cm, sau đó được phơi khô trên gác bếp trong thời gian từ bốn đến năm tháng, thậm chí lâu hơn. Việc phơi khô này rất quan trọng, giúp tre không bị mối mọt, đồng thời cho âm thanh vang và hay hơn khi chế tác thành đàn.

Công đoạn chế tác đàn Chapi đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo của người nghệ nhân. Đầu tiên là róc vỏ tre, phải róc theo đúng chiều của ống tre và thường tạo thành bốn khoang dọc theo thân ống. Số lượng dây đàn Chapi thường là từ 5 đến 7 dây, đôi khi có thể lên đến 8 dây. Điều đặc biệt là dây đàn Chapi thường được làm từ chính vỏ tre, đây cũng là công đoạn khó nhất. Người nghệ nhân phải khéo léo tách một phần vỏ tre với độ dày vừa phải, sau đó mài nhẵn, vừa làm vừa thẩm âm để đảm bảo dây đàn có âm thanh tốt nhất. Ngày nay, một số nghệ nhân cũng sử dụng dây cước hoặc dây kim loại để làm dây đàn, giúp âm thanh vang và bền hơn.

Trên thân đàn, người ta tạo ra các lỗ thoát âm, thường là hai lỗ ở hai đầu ống tre. Một số cây đàn còn có thêm các lỗ nhỏ hơn ở giữa thân đàn, được gọi là “phím đàn”, nhưng thực chất không phải là phím bấm như guitar mà chỉ là các vị trí để điều chỉnh âm thanh bằng cách bịt hoặc mở lỗ. Các dây đàn được cố định bằng các chốt tre nhỏ ở hai đầu, tạo độ cao nhất định so với thân đàn.

Cây đàn Chapi hoàn chỉnh được thực hiện bởi nghệ nhân ưu tú Chamaléa Âu. Ảnh: Báo ảnh Việt Nam

Cách diễn xướng đàn Chapi cũng rất đặc biệt, mang đậm bản sắc văn hóa của người Raglai. Người chơi thường ngồi trên chiếu hoặc trên sàn nhà, ôm đàn vào lòng. Họ sử dụng các ngón tay để gảy hoặc khảy dây đàn, tạo ra những âm thanh trầm bổng. Kỹ thuật diễn tấu Chapi không quá phức tạp nhưng đòi hỏi sự cảm nhận tinh tế và sự kết hợp nhịp nhàng giữa tay và tai.

Người chơi thường sử dụng ngón cái và ngón trỏ của bàn tay phải để gảy dây, ngón giữa và ngón áp út có thể dùng để chặn hoặc rung dây tạo hiệu ứng âm thanh. Bàn tay trái thường giữ đàn và có thể sử dụng các ngón tay để bịt hoặc mở các lỗ thoát âm, tạo ra những biến tấu về âm sắc.

Âm nhạc Chapi thường được diễn tấu một mình hoặc kết hợp với các hình thức nghệ thuật dân gian khác như hát kể khan, múa… Trong các lễ hội, nghi lễ, tiếng đàn Chapi thường hòa quyện với tiếng cồng chiêng, trống, tạo nên không gian âm nhạc linh thiêng và trang trọng. Trong đời sống thường ngày, tiếng đàn Chapi lại trở thành người bạn tâm tình, chia sẻ những buồn vui, những tâm tư tình cảm của người Raglai.

Điều đáng chú ý là cách diễn tấu Chapi không cố định theo một khuôn mẫu nào mà rất linh hoạt, tùy thuộc vào cảm xúc và sự sáng tạo của người chơi. Mỗi nghệ nhân có một phong cách diễn tấu riêng, tạo nên sự đa dạng và phong phú cho âm nhạc Chapi. Chính sự giản dị trong cấu tạo, mộc mạc trong âm thanh và linh hoạt trong diễn tấu đã tạo nên sức sống bền bỉ cho cây đàn Chapi, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Raglai.

Từng chi tiết của đàn được nghệ nhân ưu tú Chamaléa Âu thực hiện cẩn thận. Ảnh: Báo ảnh Việt Nam

Linh hồn của văn hóa Raglai

Trong đời sống tâm linh của người Raglai, đàn Chapi đóng vai trò vô cùng quan trọng. Tiếng đàn Chapi trầm ấm, mộc mạc như tiếng nói của núi rừng, đã trở thành một phần không thể thiếu trong các nghi lễ truyền thống. Khi những nốt nhạc Chapi vang lên, đó không chỉ là âm thanh mà còn là lời khấn nguyện thành kính dâng lên thần linh, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và cuộc sống bình an. Trong các lễ hội, lễ cúng, tiếng đàn Chapi như một sợi dây vô hình kết nối con người với thế giới tâm linh, mang đến sự an yên và thanh thản cho tâm hồn.

Âm nhạc Chapi không chỉ đơn thuần là âm thanh mà còn là một ngôn ngữ để con người bày tỏ những cảm xúc sâu kín nhất. Tiếng đàn Chapi có thể kể về những câu chuyện tình yêu lãng mạn, những nỗi buồn sâu thẳm, những niềm vui sướng tột cùng. Qua những giai điệu ấy, người ta cảm nhận được tâm hồn của người Raglai, một tâm hồn giàu cảm xúc, sâu lắng và tràn đầy tình yêu cuộc sống. Tiếng đàn Chapi như một người bạn đồng hành, chia sẻ những niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống thường ngày.

Hơn thế nữa, đàn Chapi còn đóng vai trò quan trọng trong việc gắn kết cộng đồng. Tiếng đàn Chapi vang lên trong các dịp lễ hội, sinh hoạt cộng đồng, tạo nên một không khí ấm áp, thân thuộc. Già làng, thanh niên, trẻ em cùng nhau hòa mình vào những giai điệu quen thuộc, rút ngắn khoảng cách giữa các thế hệ, củng cố tình đoàn kết. Tiếng đàn Chapi trở thành một sợi dây liên kết chặt chẽ các thành viên trong cộng đồng, tạo nên một cộng đồng đoàn kết, gắn bó.

Trong quá khứ, khi cuộc sống còn nhiều khó khăn, tiếng đàn Chapi đã trở thành nguồn an ủi, động viên lớn lao cho người Raglai. Giữa núi rừng hoang vu, tiếng đàn Chapi như một ngọn lửa nhỏ, sưởi ấm tâm hồn con người. Đến nay, dù cuộc sống đã đổi thay, nhưng giá trị của đàn Chapi vẫn không hề phai nhạt. Tiếng đàn Chapi vẫn tiếp tục vang vọng, mang theo những giá trị văn hóa truyền thống của người Raglai.

Có thể nói, đàn Chapi là linh hồn của văn hóa Raglai. Âm nhạc Chapi không chỉ đơn thuần là âm thanh mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của đàn Chapi là trách nhiệm của mỗi người, để tiếng đàn Chapi mãi vang vọng và truyền cảm hứng cho các thế hệ mai sau.

Chapi hòa tấu cùng dàn nhạc dân tộc “Giấc mơ Chapi”. Ảnh: congthuong.vn

Hiện trạng bảo tồn đàn Chapi: Những thách thức và cơ hội

Đàn Chapi, một báu vật văn hóa của người Raglai, đang đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình bảo tồn. Sự ảnh hưởng của hiện đại hóa, sự thay đổi trong lối sống và tư duy của thế hệ trẻ đã khiến cho truyền thống chơi đàn Chapi ngày càng mai một. Nhiều thanh niên trẻ hiện nay ít quan tâm đến việc học hỏi và bảo tồn nhạc cụ truyền thống, thay vào đó họ bị thu hút bởi các loại hình âm nhạc hiện đại.

Một khó khăn khác là việc thiếu tài liệu, sách vở ghi chép về cách làm đàn Chapi và các bài dân ca truyền thống. Điều này gây khó khăn cho việc truyền dạy và lưu giữ những kiến thức quý báu này. Bên cạnh đó, việc tìm kiếm nguyên liệu để làm đàn Chapi cũng trở nên khó khăn hơn do sự khai thác rừng bừa bãi.

Tuy nhiên, bên cạnh những thách thức, vẫn còn đó những cơ hội để bảo tồn và phát huy giá trị của đàn Chapi. Nhiều tổ chức, cá nhân đã và đang nỗ lực để bảo tồn nhạc cụ truyền thống này. Các lớp dạy làm đàn Chapi, các cuộc thi tài năng âm nhạc dân tộc được tổ chức nhằm thu hút sự quan tâm của giới trẻ. Các nhà nghiên cứu cũng đang tích cực sưu tầm, nghiên cứu và biên soạn các tài liệu về đàn Chapi.

Đàn Chapi không chỉ là một nhạc cụ mà còn là linh hồn, là tiếng nói của người Raglai. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của Chapi là trách nhiệm của toàn xã hội, góp phần gìn giữ di sản văn hóa quý báu của dân tộc Việt Nam. Tiếng đàn Chapi cần được tiếp tục vang vọng giữa núi rừng, kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai, là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của văn hóa truyền thống.

Vương Thị Dung