Bức tranh Gốm Khmer: Nét đẹp truyền thống và khát vọng vươn mình trong kỷ nguyên mới

Nằm trong kho tàng di sản văn hóa phong phú của cộng đồng các dân tộc anh em, nghề làm gốm của người Khmer Nam Bộ như một bức tranh trầm mặc, ẩn chứa bao nét đẹp truyền thống, phản ánh đời sống lao động, sinh hoạt và tín ngưỡng của một cộng đồng đã gắn bó lâu đời với vùng đất phương Nam trù phú. Từ những vật dụng quen thuộc hàng ngày như nồi niêu, chum vại đến những sản phẩm phục vụ đời sống tâm linh, tất cả đều được nhào nặn từ đôi bàn tay tài hoa của người nghệ nhân, thổi hồn vào đất, tạo nên những sản phẩm gốm độc đáo, mang đậm dấu ấn văn hóa Khmer. 

Sản phẩm gốm Khmer sau khi làm xong được đem phơi nắng. Ảnh: baotintuc

Lịch sử nghề gốm của người Khmer Nam Bộ gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của cộng đồng người Khmer trên vùng đất này. Cho đến nay, vẫn chưa có tư liệu chính xác về thời điểm ra đời của nghề gốm Khmer, nhưng nhiều nhà nghiên cứu cho rằng nghề gốm đã xuất hiện từ rất sớm, có thể từ thời kỳ văn hóa Óc Eo (thế kỷ I-VII sau Công nguyên). Qua bao thăng trầm của lịch sử, nghề gốm vẫn được duy trì và phát triển, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống vật chất và tinh thần của người Khmer. Nguyên liệu chính để làm gốm là đất sét, được người Khmer khai thác từ các mỏ đất tự nhiên ở địa phương. Đất sét sau khi được lấy về sẽ trải qua quá trình xử lý kỹ lưỡng, loại bỏ tạp chất, nhào nặn cho đến khi đạt độ dẻo mịn cần thiết. Kỹ thuật làm gốm của người Khmer chủ yếu là nặn tay, kết hợp với bàn xoay đơn giản. Người thợ gốm, với đôi bàn tay khéo léo và óc sáng tạo phong phú, sẽ tạo hình sản phẩm theo ý muốn. Các công đoạn tạo hình, phơi khô, trang trí hoa văn và nung gốm đều được thực hiện thủ công, đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và kinh nghiệm của người thợ. Hoa văn trên gốm Khmer thường đơn giản, chủ yếu là các đường kẻ sọc, chấm bi, hình sóng nước, hoa lá cách điệu... nhưng lại mang đậm dấu ấn văn hóa và tín ngưỡng của cộng đồng. Màu sắc chủ đạo của gốm Khmer là màu nâu đỏ tự nhiên của đất sét sau khi nung, hoặc màu đen do kỹ thuật hun khói đặc trưng.

Sản phẩm gốm Khmer rất đa dạng, phong phú, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt hàng ngày của người dân. Trong đó, phổ biến nhất là các loại nồi, niêu, xoong, chảo, cà om, cà ràng, chén, bát, dĩa, bình, lọ, chum, vại... Mỗi loại sản phẩm lại có những kiểu dáng, kích thước và hoa văn trang trí riêng, thể hiện sự sáng tạo và gu thẩm mỹ tinh tế của người Khmer. Bên cạnh đó, gốm Khmer còn có các sản phẩm phục vụ đời sống tâm linh, tín ngưỡng như lư hương, chân đèn, bình hoa... Những sản phẩm này thường được trang trí cầu kỳ hơn, thể hiện sự tôn kính đối với các vị thần linh và tổ tiên. Đặc biệt, ở một số nơi như huyện Châu Thành, tỉnh Trà Vinh, nghề gốm Khmer còn phát triển thêm dòng sản phẩm gốm mỹ nghệ với các sản phẩm trang trí nội thất, đồ lưu niệm, tượng nghệ thuật... Những sản phẩm này được trau chuốt tỉ mỉ về hình dáng, hoa văn, màu sắc, đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ ngày càng cao của thị trường.

Dụng cụ làm gốm Khmer. Ảnh: baotintuc

Tuy nhiên, bức tranh gốm Khmer hiện nay không chỉ có những gam màu tươi sáng. Nghề gốm truyền thống đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức. Sự phát triển của công nghệ hiện đại đã tạo ra nhiều sản phẩm thay thế gốm với giá thành rẻ hơn, mẫu mã đa dạng hơn, khiến cho thị trường tiêu thụ gốm Khmer bị thu hẹp đáng kể. Lớp trẻ Khmer ngày nay ít mặn mà với nghề gốm truyền thống, dẫn đến nguy cơ thiếu hụt nguồn nhân lực kế cận. Nhiều làng nghề gốm Khmer đang đứng trước nguy cơ mai một, thất truyền. Bên cạnh đó, vấn đề ô nhiễm môi trường do quá trình nung gốm bằng củi rơm cũng là một thách thức lớn, đòi hỏi phải có giải pháp khắc phục. Trong bối cảnh đó, việc tìm ra hướng đi mới cho nghề gốm Khmer là một yêu cầu cấp thiết, không chỉ để bảo tồn một nghề thủ công truyền thống mà còn góp phần phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống cho cộng đồng người Khmer.

Để nghề gốm Khmer có thể tồn tại và phát triển bền vững trong kỷ nguyên mới, cần có một chiến lược phát triển toàn diện, đồng bộ, với sự chung tay góp sức của các cấp chính quyền, các tổ chức xã hội và chính bản thân cộng đồng người Khmer. Trước hết, cần chú trọng đến việc bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống của nghề gốm Khmer. Điều này bao gồm việc sưu tầm, nghiên cứu, tư liệu hóa các kỹ thuật làm gốm cổ truyền, các mẫu hoa văn, kiểu dáng sản phẩm truyền thống. Các nghệ nhân cao tuổi, những người nắm giữ bí quyết nghề nghiệp cần được khuyến khích truyền dạy lại cho thế hệ trẻ. Việc thành lập các bảo tàng gốm Khmer, các trung tâm trưng bày và giới thiệu sản phẩm gốm cũng là một giải pháp hữu hiệu để quảng bá và tôn vinh giá trị của nghề gốm truyền thống.

Bên cạnh việc bảo tồn, việc đổi mới, sáng tạo để đáp ứng nhu cầu của thị trường hiện đại là hết sức cần thiết. Các nghệ nhân, thợ gốm cần được khuyến khích nghiên cứu, phát triển các sản phẩm mới, có tính ứng dụng cao, mẫu mã đẹp, phù hợp với thị hiếu của người tiêu dùng. Việc ứng dụng khoa học kỹ thuật vào một số công đoạn sản xuất, như cải tiến lò nung để giảm thiểu ô nhiễm môi trường, nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm cũng cần được quan tâm. Đồng thời, cần chú trọng đến việc xây dựng thương hiệu cho gốm Khmer, đăng ký bảo hộ chỉ dẫn địa lý, nhãn hiệu tập thể để nâng cao giá trị sản phẩm và bảo vệ quyền lợi của người sản xuất. Việc phát triển du lịch làng nghề, kết hợp giữa tham quan, trải nghiệm và mua sắm sản phẩm gốm cũng là một hướng đi tiềm năng, góp phần quảng bá sản phẩm và tạo thêm nguồn thu nhập cho người dân.

Đào tạo nguồn nhân lực, đặc biệt là nguồn nhân lực trẻ, là yếu tố then chốt quyết định sự sống còn của nghề gốm Khmer. Cần có chính sách khuyến khích, hỗ trợ thanh niên Khmer học nghề, lập nghiệp. Các lớp đào tạo nghề gốm cần được tổ chức thường xuyên, bài bản, kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, giữa truyền thống và hiện đại. Việc liên kết giữa các nghệ nhân, thợ gốm lành nghề với các cơ sở đào tạo nghề, các trường đại học, cao đẳng có chuyên ngành mỹ thuật, thiết kế cũng là một giải pháp hiệu quả để nâng cao chất lượng đào tạo và tạo ra nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao cho nghề gốm.

Nung gốm kiểu truyền thống rất đơn giản, chỉ cần xếp củi bên dưới và xung quanh các sản phẩm, sau đó phủ rơm lên rồi đốt. Ảnh: baotintuc

Trong kỷ nguyên số, việc ứng dụng công nghệ thông tin, thương mại điện tử vào quảng bá, tiêu thụ sản phẩm gốm Khmer là một xu hướng tất yếu. Các website, fanpage giới thiệu về nghề gốm, các sản phẩm gốm Khmer cần được xây dựng và vận hành hiệu quả. Việc tham gia các sàn thương mại điện tử, các kênh bán hàng trực tuyến cũng sẽ giúp mở rộng thị trường tiêu thụ, đưa sản phẩm gốm Khmer đến gần hơn với người tiêu dùng trong và ngoài nước.

Cuối cùng, sự quan tâm, hỗ trợ của các cấp chính quyền, các tổ chức xã hội đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc phát triển nghề gốm Khmer. Cần có chính sách hỗ trợ về vốn, kỹ thuật, mặt bằng sản xuất, xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm cho các làng nghề gốm. Việc xây dựng các chuỗi liên kết sản xuất, tiêu thụ sản phẩm, kết nối giữa các nghệ nhân, thợ gốm với các doanh nghiệp, nhà phân phối cũng cần được đẩy mạnh.

Nghề gốm Khmer không chỉ là một nghề thủ công truyền thống mà còn là một di sản văn hóa quý báu của cộng đồng người Khmer Nam Bộ. Việc bảo tồn và phát triển nghề gốm Khmer không chỉ góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc mà còn tạo ra sinh kế bền vững, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân. Với sự nỗ lực của cộng đồng người Khmer, sự quan tâm, hỗ trợ của các cấp chính quyền và các tổ chức xã hội, cùng với những định hướng phát triển phù hợp, tin tưởng rằng nghề gốm Khmer sẽ tiếp tục phát triển, khẳng định vị thế của mình trong dòng chảy văn hóa Việt Nam và hội nhập quốc tế, bức tranh gốm Khmer sẽ ngày càng rực rỡ, sống động trong kỷ nguyên mới.

Nhật Anh