Dân ca Ví, Giặm: 10 năm vang vọng hồn quê, lan tỏa giá trị nhân văn

Dân ca Ví, Giặm, di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, vừa tròn 10 năm được UNESCO vinh danh (2014-2024). Đây là dấu mốc quan trọng, khẳng định giá trị to lớn của loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc này trong kho tàng văn hóa Việt Nam và nhân loại.

Diễn xướng dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh. Ảnh: baodantoc.vn

Tiếng nói từ đời sống

Ví, Giặm không chỉ là những làn điệu dân ca, mà còn là tiếng nói của tâm hồn người dân Nghệ Tĩnh, là sự kết tinh của đời sống lao động, sinh hoạt, tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình và quê hương. Ví, Giặm ra đời từ cuộc sống thường nhật, từ những công việc đồng áng, chèo thuyền, dệt vải… Những câu hát được cất lên một cách tự nhiên, mộc mạc, thể hiện chân thực những cảm xúc, suy tư của con người trước cuộc sống.

Ví có nhiều thể loại như Ví phường vải, Ví đò đưa, Ví trèo non, Ví ghẹo… mỗi loại mang một sắc thái riêng, gắn liền với từng hoạt động cụ thể. Giặm thì sôi nổi, mạnh mẽ hơn, thường được diễn xướng trong các dịp lễ hội, vui chơi. Sự phong phú về thể loại, giai điệu và lời ca đã tạo nên một bức tranh đa sắc màu về đời sống văn hóa của người dân Nghệ Tĩnh.

Giai điệu của Ví, Giặm thường nhẹ nhàng, sâu lắng, mang âm hưởng của vùng quê miền Trung. Lời ca Ví, Giặm thường là những câu thơ lục bát, song thất lục bát hoặc vè, giàu hình ảnh, ẩn dụ và so sánh. Nó thể hiện những cung bậc cảm xúc phong phú của con người, từ tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình, tình yêu quê hương đất nước đến những nỗi vất vả, nhọc nhằn trong cuộc sống. Đặc biệt, tính ứng tác, ngẫu hứng trong lời ca là một nét đặc trưng của Ví, Giặm, tạo nên sự sinh động và hấp dẫn. Những câu Ví như "Ầu ơ... Chiều chiều ra đứng ngõ sau, Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều...", sử dụng hình ảnh "ngõ sau", "ruột đau chín chiều" để diễn tả nỗi nhớ thương da diết của người con xa quê.

Ví, Giặm được diễn xướng dưới nhiều hình thức khác nhau: hát đơn, hát đối đáp (giữa nam và nữ), hát tập thể, hát kể chuyện... Hình thức hát đối đáp là phổ biến nhất, tạo nên sự giao lưu, tương tác giữa những người tham gia, thể hiện tinh thần cộng đồng.

Giá trị văn hóa sâu sắc

Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh, hơn cả những giai điệu du dương, là một bảo tàng sống động lưu giữ những giá trị văn hóa sâu sắc của vùng đất và con người nơi đây. Giá trị văn hóa của Ví, Giặm được thể hiện đa dạng và phong phú, trải dài trên nhiều khía cạnh của đời sống. Trước hết, Ví, Giặm là tấm gương phản chiếu chân thực đời sống lao động và sinh hoạt của người dân Nghệ Tĩnh. Từ những câu Ví đò đưa nhịp nhàng theo tiếng chèo thuyền trên sông Lam, đến những câu Ví phường vải mượt mà theo từng đường tơ sợi, hay những câu Ví phường cấy vang vọng trên những cánh đồng lúa bát ngát, tất cả đều tái hiện một cách sinh động những hoạt động sản xuất, những công việc thường nhật của người dân.

Không chỉ dừng lại ở đó, Ví, Giặm còn là nơi lưu giữ những phong tục tập quán, những nét văn hóa đặc trưng của vùng đất này, từ những nghi lễ cưới hỏi, ma chay, đến những lễ hội truyền thống, những sinh hoạt cộng đồng. Qua lời ca, điệu hát, người nghe có thể cảm nhận được nhịp sống, hơi thở của một vùng quê, hiểu được những giá trị văn hóa được trao truyền qua bao thế hệ. Hơn thế nữa, Ví, Giặm là tiếng nói của tâm hồn, là nơi thể hiện những tình cảm, tâm tư sâu kín của con người. Đó là tình yêu đôi lứa nồng nàn, da diết, được thể hiện qua những câu Ví ghẹo, Ví thương; là tình cảm gia đình thiêng liêng, ấm áp, được thể hiện qua những câu Ví ru con, Ví cha mẹ; là tình yêu quê hương đất nước thiết tha, sâu nặng, được thể hiện qua những câu Ví hát về cảnh đẹp quê hương, về những anh hùng hào kiệt.

Tiết mục dân ca Ví, Giặm “Gieo duyên phường vải” do CLB dân ca xã Tùng Lộc (huyện Can Lộc, Hà Tĩnh) biểu diễn, tái hiện không gian diễn xướng văn hóa dân gian tại làng Trường Lưu thế kỷ XVIII. Ảnh: baodantoc.vn

Không chỉ dừng lại ở việc thể hiện tình cảm, Ví, Giặm còn mang trong mình giá trị giáo dục đạo đức, lối sống sâu sắc. Những câu hát thường đề cao những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, như lòng hiếu thảo, kính trọng người lớn tuổi, chung thủy trong tình yêu, sống nghĩa tình, trung thực, nhân ái. Đồng thời, Ví, Giặm cũng giáo dục con người về lối sống giản dị, cần cù, tiết kiệm, biết yêu thương, giúp đỡ lẫn nhau.

Ví, Giặm còn là một phương tiện quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa địa phương. Bằng việc sử dụng ngôn ngữ địa phương đặc trưng, bằng những hình thức diễn xướng truyền thống, Ví, Giặm đã góp phần giữ gìn và phát huy những nét đẹp văn hóa riêng có của vùng đất Nghệ Tĩnh. Tóm lại, giá trị văn hóa của Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh vô cùng to lớn và đa dạng, nó không chỉ là một loại hình nghệ thuật mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân nơi đây, góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Hướng tới tương lai bảo tồn và phát huy

Trong 10 năm qua, kể từ khi được UNESCO vinh danh, Dân ca Ví, Giặm đã nhận được sự quan tâm đặc biệt của các cấp, các ngành và toàn xã hội. Nhiều hoạt động bảo tồn và phát huy đã được triển khai, trong đó có việc nghiên cứu, sưu tầm, tư liệu hóa. Các nhà nghiên cứu đã tiến hành sưu tầm, ghi chép, phân tích và xuất bản nhiều công trình về Dân ca Ví, Giặm. Bên cạnh đó, việc đào tạo, truyền dạy cũng được quan tâm, triển khai. Các lớp học, câu lạc bộ Dân ca Ví, Giặm được thành lập và hoạt động hiệu quả, thu hút đông đảo người tham gia, đặc biệt là thế hệ trẻ.

Nhằm phát triển và quảng bá di sản, dân ca Ví, Giặm được biểu diễn trên nhiều sân khấu trong và ngoài nước, đưa di sản văn hóa Việt Nam đến gần hơn với bạn bè quốc tế. Dân ca Ví, Giặm còn được đưa vào chương trình giáo dục nhằm giúp các em học sinh hiểu và yêu hơn di sản văn hóa của quê hương.

Kỷ niệm 10 năm Dân ca Ví, Giặm được UNESCO vinh danh là dịp để chúng ta nhìn lại những thành tựu đã đạt được, đồng thời đề ra những phương hướng cho tương lai. Cần tiếp tục đẩy mạnh công tác bảo tồn, phát huy giá trị của Dân ca Ví, Giặm một cách bền vững, sáng tạo, để di sản này mãi mãi là niềm tự hào của người dân Nghệ Tĩnh và của cả dân tộc Việt Nam. Cần có những hình thức quảng bá mới mẻ, phù hợp với xu thế hiện đại để Dân ca Ví, Giặm tiếp tục lan tỏa, sống mãi trong lòng công chúng.

Dân ca Ví, Giặm không chỉ là di sản của quá khứ mà còn là nguồn cảm hứng cho hiện tại và tương lai. Những làn điệu mượt mà, sâu lắng ấy sẽ mãi mãi là khúc hát tâm tình, là hồn quê Nghệ Tĩnh, là viên ngọc quý trong kho tàng văn hóa Việt Nam.

Đặng Đức Triều