Độc đáo Tết cổ truyền của đồng bào dân tộc Mông ở Tà Số

Vào đầu tháng Chạp âm lịch hàng năm, khi những cánh hoa mận bung nở trắng xóa khắp các triền đồi, bà con dân tộc Mông tại bản vùng cao Tà Số, xã Chiềng Hắc, huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La lại nhộn nhịp chuẩn bị đón Tết. Không khí tràn ngập niềm vui, kỳ vọng vào một năm mới tràn đầy may mắn và hạnh phúc.

Trong ngày tết truyền thống, đồng bào Mông ở Tà Số thường quây quần, vui múa hát và chơi những trò chơi dân gian cùng nhau - Nguồn ảnh: Báo Sơn La.

Vào những ngày đầu tháng Chạp âm lịch, khi hoa mận nở trắng xóa trên các sườn đồi, người Mông ở bản Tà Số, xã Chiềng Hắc, huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La lại tưng bừng chuẩn bị đón Tết. Không khí tràn ngập niềm vui và hy vọng về một năm mới an lành, hạnh phúc.

Bản Tà Số, nằm cách trung tâm xã Chiềng Hắc hơn 10 km, là nơi sinh sống của hơn 330 hộ gia đình, 100% là người Mông. Năm 2013, bản được chia thành 2 bản: Tà Số 1 và Tà Số 2. Trong tiếng Mông, "Tà Số" có nghĩa là "Ngải Cứu". Sở dĩ có tên gọi này là do khi người Mông từ huyện Yên Châu đến đây vào năm 1964, vùng đất này chỉ toàn cây ngải cứu mọc. Cùng với khí hậu mát mẻ, cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, nên thơ, người Mông ở Tà Số còn lưu giữ nhiều nét văn hóa độc đáo, đặc sắc được truyền qua nhiều thế hệ, tiêu biểu là phong tục Tết cổ truyền.

Khác với người Kinh, người Mông ở đây đón Tết từ tháng 12 âm lịch, sớm hơn Tết Nguyên đán một tháng. Đây là lúc mùa màng đã thu hoạch xong, tiết trời mát mẻ, hoa mận, hoa đào bắt đầu nở rộ. Từ ngày 26 tháng 11 âm lịch, người dân đã bắt đầu nghỉ làm nương rẫy để chuẩn bị đón Tết. Phụ nữ thì lo may vá, thêu thùa quần áo mới. Đàn ông mua sắm thực phẩm như thịt lợn, thịt gà. Ngày cuối cùng của tháng 11 âm lịch, mọi người dọn dẹp nhà cửa và trang trí bàn thờ tổ tiên. Người Mông ở Tà Số sẽ chọn một cành tre còn tươi lá, buộc 3 sợi dây màu xanh, đỏ, vàng và cắm thêm một que hương để làm chổi quét nhà. Họ quan niệm rằng, chiếc chổi này sẽ quét đi bệnh tật, những điều không may mắn của năm cũ và mang lại may mắn cho gia chủ trong năm mới. Việc quét nhà sẽ do chủ nhà thực hiện vào khoảng 3 đến 4 giờ sáng ngày 30 Tết.

Sau khi dọn dẹp nhà cửa xong, những người đàn ông trong gia đình sẽ tiến hành các nghi thức cúng bái tại bàn thờ tổ tiên. Trên bàn thờ sẽ được dán lớp giấy trắng cắt hình hoa văn đã được chuẩn bị từ trước đó khoảng một tháng. Lớp giấy này được thay mới hàng năm vào đúng ngày 30 Tết. Người Mông quan niệm rằng “vạn vật hữu linh” nên họ dùng giấy đó dán lên nhiều vị trí như cửa ra vào, cột nhà, bếp, chuồng trại và tất cả các dụng cụ lao động. Chủ nhà sẽ dán giấy lên các dụng cụ lao động rồi xếp chúng cạnh bàn thờ. Người Mông xem đây như một cách để bày tỏ lòng biết ơn với những vật dụng này vì trong năm, chúng đã giúp họ làm ra của cải, nuôi sống gia đình. Đồng thời, họ cũng cầu mong một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Ba ngày Tết là khoảng thời gian để “tri ân” những “người bạn” trong lao động sản xuất này, mười ngày sau họ mới bắt đầu sử dụng lại.

Các em nhỏ vui đùa trong ngày Tết - Nguồn ảnh: Báo Sơn La.

Ẩm thực ngày Tết của người Mông ở Tà Số cũng rất phong phú. Có phong tục “30 Tết thịt lợn, mùng 1 Tết thịt gà”. Người dân bắt đầu mổ lợn từ ngày 25 Tết để làm lễ tạ ơn tổ tiên, trời đất đã phù hộ cho dân bản có sức khỏe, mùa màng bội thu. Gà được thịt vào chiều ngày cuối năm để làm cơm cúng gia tiên. Đặc biệt, trong mâm cỗ cúng tổ tiên ngày 30 Tết không thể thiếu bánh dày. Nếu như với người Kinh, bánh chưng, bánh tét là những món ăn không thể thiếu trong ngày Tết thì với người Mông, bánh dày là món ăn truyền thống dùng để cúng tổ tiên và trời đất. Người Mông quan niệm bánh dày tròn tượng trưng cho mặt trăng, mặt trời, là vũ trụ, là nguồn gốc sinh ra con người và vạn vật. Bánh càng to, càng tròn thì cuộc sống càng sung túc, đủ đầy. Bánh dày không chỉ dùng để cúng, ăn Tết mà còn làm quà tặng cho khách đến chơi. Trong mâm cỗ Tết cũng không thể thiếu rượu ngô. Rượu được nấu từ trước Tết vài tháng, đựng trong chum, đậy bằng lá chuối rừng khô để giữ hương thơm.

Để cầu mong mùa màng tươi tốt, vật nuôi sinh sôi phát triển, người Mông kiêng không giẫm lên bếp lò, không để nước làm tắt lửa trong bếp, không để bánh dày bị cháy trong khi nướng, kiêng thổi lửa trong ba ngày Tết. Người Mông không đón giao thừa mà quan niệm thời khắc giao thừa được tính bằng tiếng gà gáy đầu tiên trong đêm 30 Tết. Sau tiếng gà gáy đêm giao thừa, nếu con chó là con vật phát ra tiếng kêu đầu tiên trong năm mới thì năm đó sẽ làm ăn phát đạt. Nếu những con vật ở rừng như cú mèo phát ra tiếng kêu đầu tiên của năm mới thì sẽ báo hiệu một năm làm ăn thất bát, bệnh tật nhiều. Ngoài những điều kiêng kỵ, người Mông cũng có những quan niệm mang may mắn vào nhà trong ngày Tết. Trong 3 ngày Tết, nếu gia chủ bán được một món đồ gì đó thì năm đó sẽ buôn bán thuận lợi, làm ăn phát đạt.

Vào dịp Tết, bản Tà Số nhộn nhịp với các trò chơi truyền thống và những hoạt động văn hóa đặc sắc như múa khèn, thổi sáo, đàn môi, ném pa pao, đánh tu lu, đánh yến. Từ ngày mùng 4 Tết, người Mông mới bắt đầu đi chơi Tết. Các chàng trai, cô gái Mông diện những bộ trang phục truyền thống đầy màu sắc đi giao lưu, trò chuyện, tìm hiểu lẫn nhau. Nổi bật giữa sắc trắng của hoa mơ, hoa mận và sắc hồng của hoa đào là những gam màu rực rỡ của những chiếc váy xòe trên cánh đồng cải trắng, là tiếng leng keng của những đồng bạc hoa theo bước chân thiếu nữ đi chơi xuân. Hòa quyện với cảnh sắc thiên nhiên thơ mộng, bức tranh văn hóa ngày Tết trên vùng cao bản Tà Số hiện lên thật sinh động và tràn đầy sức sống.

Những năm gần đây, Tà Số 1 và Tà Số 2 đã trở thành điểm du lịch hấp dẫn với nhiều mô hình homestay, du lịch cộng đồng. Tà Số đang ngày càng phát triển, đổi mới từng ngày. Tết cổ truyền của người Mông hàng năm thu hút đông đảo du khách đến tham quan, trải nghiệm. Sự quan tâm này không chỉ tạo động lực để người dân nơi đây tiếp tục gìn giữ và bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống mà còn góp phần làm phong phú thêm các sản phẩm du lịch độc đáo của tỉnh Sơn La.

Bùi Doãn Trung