Lễ hội Lồng tồng: Nét đẹp văn hóa cầu mùa của người Tày

Trong bức tranh văn hóa đa dạng của Việt Nam, lễ hội Lồng tồng là một nét chấm phá đặc sắc, thể hiện đời sống tinh thần và tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Tày. Lễ hội không chỉ là dịp để vui chơi, giải trí mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc, gắn liền với nền văn minh nông nghiệp lúa nước.

Lễ hội Lồng Tông huyện Chiêm Hóa tỉnh Tuyên Quang. Ảnh: sovhttdltuyenquang.vn

"Lồng tồng" theo tiếng Tày có nghĩa là "xuống đồng" (trong một số phương ngữ có thể biến âm thành "Lồng thồng", "Lùng tùng", hoặc được gọi là "Oóc tồng"), phản ánh trực tiếp mục đích của lễ hội: cầu mong một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no. Nguồn gốc của lễ hội bắt nguồn từ tín ngưỡng phồn thực cổ xưa, một dạng tín ngưỡng phổ biến trong các xã hội nông nghiệp, nơi con người tôn thờ sức mạnh sinh sản của tự nhiên, cầu mong sự sinh sôi nảy nở của cây trồng, vật nuôi và cả con người. Việc "xuống đồng" không chỉ mang ý nghĩa về mặt hành động, bắt đầu một vụ mùa mới, mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện sự kết nối giữa con người với đất đai, với tự nhiên, và với các thế lực siêu nhiên mà họ tin rằng chi phối mùa màng. Do đó, tên gọi "Lồng tồng" không chỉ đơn thuần là một cái tên, mà còn là chìa khóa giải mã ý nghĩa sâu xa của lễ hội, gói gọn những ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc dựa trên nền tảng nông nghiệp.

Lễ hội Lồng tồng thường được tổ chức vào dịp đầu xuân, sau Tết Nguyên Đán, khi vụ chiêm bắt đầu. Thời gian cụ thể có thể khác nhau tùy theo từng địa phương, nhưng thường diễn ra vào tháng Giêng hoặc tháng Hai âm lịch. Địa điểm tổ chức thường là những cánh đồng rộng lớn hoặc khu đất bằng phẳng ở trung tâm bản làng.

Nghi lễ cúng Thần Nông là tâm điểm của phần lễ trong Lễ hội Lồng tồng, thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với vị thần được coi là người dạy dân trồng trọt và mang lại mùa màng bội thu. Nghi lễ thường được thực hiện ở một khu vực trang trọng, có thể là trên cánh đồng rộng lớn, nơi diễn ra các hoạt động của lễ hội, hoặc tại một khu vực được chuẩn bị riêng, thường có bàn thờ tạm được lập. Thầy cúng, người có uy tín trong cộng đồng và am hiểu về các nghi thức, sẽ chủ trì buổi lễ. Lễ vật được chuẩn bị chu đáo, bao gồm những sản vật của địa phương như gà trống (thường là gà trống thiến), lợn, xôi nếp nhiều màu (tượng trưng cho sự đa dạng của mùa màng), bánh chưng, các loại hoa quả tươi, rượu ngô và hương đèn. Mâm cúng được bày biện cẩn thận, thể hiện lòng thành kính của người dân. Thầy cúng mặc trang phục truyền thống, bắt đầu nghi lễ bằng việc thắp hương và khấn vái, mời Thần Nông về chứng giám lòng thành. Bài cúng được đọc bằng tiếng Tày, với những lời lẽ trang trọng, ca ngợi công đức của Thần Nông, cầu mong thần phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, sâu bọ không phá hoại, gia súc sinh sôi nảy nở, đời sống ấm no hạnh phúc. Trong quá trình cúng, thầy cúng có thể thực hiện một số động tác tượng trưng như vãi gạo, rót rượu, thể hiện sự kết nối giữa con người và thần linh.

Bên cạnh nghi lễ cúng Thần Nông, nghi lễ cúng Thổ Địa cũng đóng vai trò quan trọng trong Lễ hội Lồng tồng. Thổ Địa được coi là vị thần cai quản đất đai, bảo vệ cuộc sống của cộng đồng. Nghi lễ này thể hiện lòng biết ơn đối với Thổ Địa vì đã che chở cho bản làng và cầu mong sự bình an, may mắn trong năm mới. Địa điểm cúng Thổ Địa thường được đặt ở một vị trí linh thiêng trong khu vực diễn ra lễ hội, có thể là một gốc cây cổ thụ, một hòn đá lớn hoặc một miếu thờ nhỏ. Lễ vật cúng Thổ Địa thường đơn giản hơn so với cúng Thần Nông, bao gồm hương, hoa quả, một chén nước hoặc rượu. Thầy cúng hoặc một người cao niên trong làng sẽ thực hiện nghi lễ. Sau khi thắp hương, thầy cúng sẽ khấn vái, cầu mong Thổ Địa tiếp tục bảo vệ bản làng khỏi những điều xấu, mang lại sự bình an, sức khỏe và mùa màng bội thu. Nghi lễ cúng Thổ Địa thường được thực hiện sau hoặc đồng thời với nghi lễ cúng Thần Nông, thể hiện sự hài hòa giữa việc cầu mong sự phù hộ từ các vị thần linh và sự tôn trọng đối với tự nhiên, đất đai nơi con người sinh sống và làm việc. Cả hai nghi lễ này đều góp phần tạo nên một không gian linh thiêng, đậm đà bản sắc văn hóa trong Lễ hội Lồng tồng của người Tày.

Lễ hội còn diễn ra nhiều trò chơi dân gian đặc sắc như tung còn, kéo co, đánh cờ, bịt mắt bắt dê,... là những trò chơi phổ biến, thể hiện tinh thần thượng võ và sự khéo léo của người dân. Bên cạnh đó là các hoạt động văn nghệ như hát then, chơi đàn tính. Then là loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc của người Tày, kết hợp giữa âm nhạc và thơ ca. Những lời then ngọt ngào, sâu lắng ca ngợi quê hương, đất nước, tình yêu đôi lứa và cuộc sống lao động. Đàn tính là nhạc cụ truyền thống thường được sử dụng để đệm cho hát then. Nam nữ trong lễ hội còn tham gia biểu diễn những điệu múa xòe uyển chuyển, nhịp nhàng thể hiện niềm vui và sự đoàn kết của cộng đồng.

Thi cấy tại Lễ hội Lồng Tồng. Ảnh: baohagiang.vn

Hoạt động thi cấy lúa là một điểm nhấn đặc biệt của lễ hội Lồng tồng, vừa mang tính chất vui chơi giải trí, vừa thể hiện kỹ năng canh tác và tinh thần thượng võ của người nông dân Tày. Thường được tổ chức trên một thửa ruộng đã được chuẩn bị sẵn, cuộc thi thu hút sự tham gia của các đội thi đến từ các xóm, bản trong vùng. Các đội, thường là các cô gái Tày trong trang phục truyền thống rực rỡ, thi nhau cấy lúa sao cho nhanh nhất, đẹp nhất và đúng kỹ thuật nhất. Tiếng trống, tiếng chiêng rộn rã cổ vũ tinh thần cho các đội thi, tạo nên một không khí sôi động và náo nhiệt. Ban giám khảo, thường là những người có kinh nghiệm trong nghề nông, sẽ đánh giá dựa trên các tiêu chí như tốc độ cấy, khoảng cách giữa các hàng lúa, độ thẳng hàng và độ đều của các khóm lúa. Cuộc thi không chỉ là một hoạt động vui chơi mà còn là dịp để người dân trao đổi kinh nghiệm canh tác, thể hiện sự khéo léo và tài năng của mình. Nó cũng là một cách để nhắc nhở và truyền lại cho thế hệ trẻ những giá trị truyền thống của nghề nông, giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc Tày.

Lễ hội Lồng tồng thể hiện sâu sắc đời sống tâm linh và tín ngưỡng của người Tày. Qua các nghi lễ cúng bái, người dân gửi gắm những ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, mùa màng bội thu. Đây là dịp để cộng đồng sum họp, giao lưu, tăng cường sự gắn kết giữa các thành viên. Mọi người cùng nhau tham gia các hoạt động, chia sẻ niềm vui và xây dựng mối quan hệ tốt đẹp.

Lễ hội Lồng tồng còn mang nhiều ý nghĩa trong cuộc sống hiện đại, với vai trò như một hình thức giáo dục truyền thống hiệu quả, giúp thế hệ trẻ hiểu biết và trân trọng những giá trị văn hóa của dân tộc. Lễ hội cũng góp phần bảo tồn và phát huy những nét đẹp văn hóa truyền thống, tránh bị mai một theo thời gian.

Lễ hội Lồng tồng không chỉ là một hoạt động vui chơi giải trí mà còn là một di sản văn hóa quý báu của đồng bào dân tộc Tày. Lễ hội chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc, thể hiện đời sống tâm linh, tín ngưỡng, tinh thần cộng đồng và bản sắc văn hóa của dân tộc. Ngày nay, việc bảo tồn và phát huy giá trị của Lễ hội Lồng tồng là vô cùng quan trọng, góp phần làm phong phú thêm nền văn hóa Việt Nam và tạo động lực cho sự phát triển bền vững của cộng đồng.

Vân Lâm