Tiếng gáy gọi thần rừng: Giải mã tục hát thi với gà trống của người Pu Péo

Giữa chốn đại ngàn hùng vĩ của núi rừng phía Bắc Việt Nam, nơi những ngọn núi cao vút chạm mây, những thửa ruộng bậc thang uốn lượn như dải lụa, có một cộng đồng người nhỏ bé nhưng mang trong mình một di sản văn hóa độc đáo – người Pu Péo. Với dân số chỉ khoảng 1.000 người, sinh sống chủ yếu tại các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng và Tuyên Quang, người Pu Péo vẫn miệt mài gìn giữ bản sắc văn hóa riêng biệt, thể hiện qua ngôn ngữ, trang phục, phong tục tập quán và tín ngưỡng. Trong đó, nổi bật lên như một viên ngọc quý giữa đại ngàn là tục hát đối đáp với gà trống, hay còn gọi là hát thi với gà trống, một nghi lễ, một hình thức sinh hoạt văn nghệ, và hơn hết là sợi dây tâm linh kết nối con người với thế giới thần linh.

Người Pu Péo với trang phục truyền thống. Ảnh: Internet

Từ truyền thuyết đến di sản văn hóa phi vật thể

Khác với những hình thức hát đối đáp thông thường, tục hát thi với gà trống của người Pu Péo mang một màu sắc huyền bí, linh thiêng, thấm đẫm hơi thở của núi rừng. Thường được tổ chức vào những dịp lễ hội quan trọng, đặc biệt là lễ cúng thần rừng – vị thần bảo hộ cho cuộc sống, mùa màng và sức khỏe của cộng đồng, tục hát này là dịp để người Pu Péo bày tỏ lòng thành kính với các đấng siêu nhiên, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, và cuộc sống bình an, sung túc.

Về nguồn gốc của tục hát đặc biệt này, các nhà nghiên cứu vẫn còn đang tiếp tục tìm kiếm câu trả lời chính xác. Tuy nhiên, những câu chuyện truyền miệng, những truyền thuyết được lưu truyền qua nhiều thế hệ trong cộng đồng người Pu Péo đã thêu dệt nên bức tranh huyền ảo về sự ra đời của nó. Theo lời kể của các già làng, tục hát này đã có từ rất lâu đời, gắn liền với một vị thần rừng – người được cho là đã dạy cho tổ tiên người Pu Péo cách giao tiếp với muôn loài, trong đó có gà trống, loài vật gần gũi và gắn bó mật thiết với đời sống sinh hoạt hàng ngày.

Một số giả thuyết khác lại cho rằng, tục hát này có liên quan mật thiết đến tín ngưỡng thờ vật tổ của người Pu Péo, với gà trống được tôn vinh như một linh vật biểu tượng cho sức mạnh, sự may mắn, thịnh vượng và khả năng tiên đoán. Dù bắt nguồn từ đâu, dù được lý giải theo cách nào, tục hát đối đáp với gà trống đã len lỏi vào từng nếp sống, từng nếp nghĩ, trở thành một phần không thể thiếu, một nghi thức thiêng liêng, một nét văn hóa độc đáo trong đời sống tinh thần của người Pu Péo.

Nghi thức giao hòa giữa con người và thần linh: khi tiếng gáy hóa thành lời ca

Không gian linh thiêng của buổi lễ hát đối đáp với gà trống thường được diễn ra vào ban đêm, sau khi các nghi lễ cúng bái thần linh, thần rừng đã hoàn tất. Địa điểm tổ chức có thể là nhà của thầy cúng, nhà cộng đồng hoặc một bãi đất trống bằng phẳng, đủ rộng để mọi người có thể quây quần. Giữa không gian tĩnh mịch của núi rừng, ánh lửa bập bùng từ đống lửa lớn ở trung tâm xua tan đi cái lạnh giá, tạo nên một bầu không khí vừa ấm cúng, vừa huyền bí.

Trước khi bắt đầu, thầy cúng, người đóng vai trò chủ chốt, linh hồn của buổi lễ, sẽ thực hiện các nghi thức cúng bái, khấn vái thần linh, cầu mong sự phù hộ và chứng giám cho buổi lễ. Sau đó, một con gà trống khỏe mạnh, có bộ lông mượt mà, tiếng gáy vang xa, đã được tuyển chọn kỹ lưỡng từ trước, sẽ được mang ra. Chú gà trống này không chỉ đơn thuần là một con vật, mà được xem như “sứ giả” của thần linh, là cầu nối giữa thế giới con người và thế giới tâm linh.

Mở đầu cho cuộc hát, thầy cúng sẽ cất lên những lời ca, điệu hát bằng tiếng Pu Péo, với âm điệu trầm bổng, du dương, mang đậm âm hưởng núi rừng. Giọng hát của thầy cúng, hòa quyện với tiếng tí tách của củi lửa, tiếng xào xạc của lá rừng, tạo nên một bản hòa ca huyền bí, dẫn dắt mọi người vào một không gian linh thiêng.

Người Pu Péo là một trong những cư dân lâu đời nhất ở vùng cao cực Bắc Hà Giang. Ảnh: baophapluat.vn

Đi sâu vào diễn xướng: Cuộc đối thoại kỳ lạ giữa người và vật

Và đây chính là phần đặc sắc nhất, phần "hồn" của nghi lễ: cuộc đối thoại giữa thầy cúng và chú gà trống. Thầy cúng sẽ bắt đầu bằng những câu hát mang nội dung cầu khấn, có thể là cầu cho mưa thuận gió hòa, cho mùa màng bội thu, cho gia đình, làng bản được bình an, khỏe mạnh. Sau mỗi câu hát của thầy cúng, mọi người đều im lặng, hồi hộp chờ đợi tiếng gáy đáp lại của chú gà trống.

Và rồi, khi tiếng gáy vang lên, dõng dạc, mạnh mẽ, phá tan bầu không khí tĩnh lặng, thầy cúng sẽ lắng nghe, quan sát kỹ lưỡng từng âm sắc, từng nhịp điệu, từng cử chỉ của chú gà. Dựa trên kinh nghiệm, sự nhạy cảm và đặc biệt là mối liên kết tâm linh đặc biệt, thầy cúng sẽ "phiên dịch" tiếng gáy ấy thành ngôn ngữ của con người.

Ví dụ, nếu tiếng gáy to, rõ ràng, dứt khoát, thầy cúng có thể diễn giải rằng thần linh đã ưng thuận, đã nhận lời cầu khẩn và sẽ ban phước lành cho dân làng. Ngược lại, nếu tiếng gáy rụt rè, ngắt quãng, thầy cúng có thể hiểu rằng thần linh chưa hài lòng, cần phải thành tâm cầu khẩn thêm hoặc phải xem xét lại cách thức cúng bái, sinh hoạt của cộng đồng.

Không chỉ dừng lại ở việc "phiên dịch" tiếng gáy, thầy cúng còn quan sát kỹ lưỡng cách chú gà di chuyển, mổ thóc, vỗ cánh... Mỗi hành động của chú gà đều mang một ý nghĩa riêng, được thầy cúng diễn giải và truyền đạt lại cho cộng đồng. Cuộc đối thoại kỳ lạ này cứ thế tiếp diễn, đan xen giữa tiếng hát của thầy cúng, tiếng gáy của gà trống, tiếng xì xào, bàn luận của dân làng, tạo nên một bầu không khí vừa trang nghiêm, vừa gần gũi, vừa huyền bí, vừa sống động.

Nội dung của những câu hát đối đáp vô cùng phong phú, đa dạng, phản ánh đời sống tinh thần, tâm tư, nguyện vọng của người Pu Péo. Ngoài những lời cầu khấn về mùa màng, sức khỏe, bình an, còn có những câu hát kể về lịch sử, truyền thống, ca ngợi thiên nhiên, tình yêu đôi lứa, thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa con người với thiên nhiên, với cộng đồng.

Cuộc hát có thể kéo dài nhiều giờ, thậm chí thâu đêm, cho đến khi thầy cúng cảm nhận được rằng thần linh đã lắng nghe, đã thấu hiểu và chấp nhận lời thỉnh cầu của dân làng. Khi ấy, thầy cúng sẽ tuyên bố kết thúc buổi lễ, mọi người cùng nhau thụ lộc, chia sẻ niềm vui và hy vọng vào một tương lai tốt đẹp.

Giá trị văn hóa trường tồn cùng thời gian

Tục hát đối đáp với gà trống không chỉ đơn thuần là một hình thức sinh hoạt văn nghệ, giải trí, mà còn mang trong mình những giá trị văn hóa sâu sắc, trường tồn cùng thời gian. Nó là biểu hiện rõ nét nhất của tín ngưỡng thờ thần rừng, phản ánh niềm tin mãnh liệt vào thế giới tâm linh, vào sức mạnh siêu nhiên và mối giao hòa, gắn bó mật thiết giữa con người với thiên nhiên.

Hơn thế nữa, qua những câu hát, những lời ca, người Pu Péo truyền tải, giáo dục cho thế hệ trẻ những kinh nghiệm sống quý báu, những bài học đạo đức làm người, những câu chuyện lịch sử hào hùng và những giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Tiếng hát, tiếng gáy hòa quyện vào nhau, vang vọng giữa núi rừng, như một bản hòa ca bất tận, lưu giữ và lan tỏa những giá trị tinh thần quý báu, bồi đắp tâm hồn, nhân cách cho các thế hệ mai sau.

Nghi thức hiến sinh dê trong lễ cúng rừng. Ảnh: dangcongsan.vn

Thách thức và hy vọng cho một di sản quý báu

Tuy nhiên, trong dòng chảy hối hả của thời gian, trong sự giao thoa văn hóa mạnh mẽ, tục hát đối đáp với gà trống của người Pu Péo đang đứng trước những thách thức không nhỏ, nguy cơ mai một đang dần hiện hữu. Sự mai một của ngôn ngữ mẹ đẻ, sự thiếu hụt thế hệ kế cận, cùng với những biến đổi trong đời sống kinh tế - xã hội, đặc biệt là sự du nhập của các loại hình giải trí hiện đại, đã khiến cho tục hát này dần mất đi sức hấp dẫn, không còn được duy trì thường xuyên như trước.

Để bảo tồn và phát huy di sản văn hóa độc đáo này, cần có sự chung tay góp sức của cả cộng đồng người Pu Péo và sự quan tâm, hỗ trợ thiết thực từ các cấp chính quyền. Việc đẩy mạnh giáo dục, tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giá trị của tục hát, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ, là vô cùng cấp thiết. Bên cạnh đó, việc hỗ trợ các nghệ nhân cao tuổi, những người nắm giữ “hồn cốt” của tục hát, trong việc truyền dạy, trao truyền lại những kiến thức, kỹ năng quý báu cho thế hệ trẻ là điều cần được ưu tiên hàng đầu.

Việc phục hồi và bảo tồn ngôn ngữ Pu Péo, ngôn ngữ mẹ đẻ, linh hồn của những câu hát đối đáp, cũng cần được chú trọng. Đồng thời, việc gắn kết tục hát với phát triển du lịch cộng đồng, tạo sinh kế bền vững cho người dân, vừa góp phần bảo tồn văn hóa, vừa nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho cộng đồng.

Việc nghiên cứu, sưu tầm, tư liệu hóa, ghi chép lại các bài hát, các làn điệu, các nghi thức liên quan đến tục hát đối đáp với gà trống dưới dạng văn bản, âm thanh, hình ảnh, video... cũng là một việc làm cần thiết để lưu giữ di sản này cho muôn đời sau. Tổ chức các hoạt động biểu diễn, giao lưu văn hóa, giới thiệu tục hát đến với đông đảo công chúng trong và ngoài nước cũng sẽ góp phần quảng bá, lan tỏa giá trị của di sản văn hóa độc đáo này.

Tiếng hát đối đáp với gà trống của người Pu Péo không chỉ là âm thanh của núi rừng, mà còn là tiếng vọng của cha ông, là nhịp cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Bảo tồn và phát huy tục hát này không chỉ là gìn giữ một nét đẹp văn hóa, mà còn là góp phần bảo vệ sự đa dạng văn hóa, làm giàu thêm kho tàng di sản văn hóa phi vật thể quý báu của Việt Nam. Hy vọng rằng, tiếng gáy gọi thần rừng của người Pu Péo sẽ mãi vang vọng, ngân nga giữa đại ngàn, như một minh chứng cho sức sống mãnh liệt, trường tồn của một nền văn hóa độc đáo, góp phần tô điểm thêm sắc màu cho bức tranh văn hóa đa dạng, đậm đà bản sắc của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

Xuân Nhạc