Ý nghĩa văn hóa trong lễ cấp sắc của người Dao

Người Dao là một trong 54 dân tộc anh em của Việt Nam, sinh sống chủ yếu ở vùng núi phía Bắc. Nhiều yếu tố làm nên sự phong phú và đa dạng trong văn hóa của người Dao, trong đó điển hình nhất phải kể đến lễ cấp sắc, một trong những nghi lễ quan trọng bậc nhất, đánh dấu sự trưởng thành của người đàn ông Dao.

12 ngọn nến (đèn) trong nghi thức dâng đèn. Ảnh: thanhnien.vn

Lễ cấp sắc, còn được gọi là "Lập Tịnh" hay "Quá tăng", là một nghi lễ truyền thống không thể thiếu trong đời sống văn hóa tâm linh của người Dao. Đây là một bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời của người đàn ông Dao, đánh dấu sự chuyển giao từ giai đoạn trẻ con sang giai đoạn trưởng thành, được cộng đồng công nhận và trao cho những trách nhiệm xã hội nhất định. Lễ cấp sắc không chỉ là một nghi lễ đơn thuần mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc, thể hiện bản sắc độc đáo của dân tộc Dao.

Lễ cấp sắc thường được tổ chức trong khoảng từ 1 đến 3 ngày, tùy theo từng nhóm Dao và điều kiện kinh tế của gia đình. Lễ thường được tổ chức vào mùa đông, sau vụ mùa thu hoạch. Các nghi lễ chính bao gồm:

Lễ đón thầy: Thầy cúng (thường được gọi là "Tào") là nhân vật trung tâm, đóng vai trò quan trọng nhất trong lễ cấp sắc. Họ là người có kiến thức sâu rộng về văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng của người Dao, nắm giữ các bài cúng, điệu múa và các nghi thức cúng tế. Thầy cúng được coi là người kết nối giữa con người với thế giới tâm linh, là người truyền đạt ý chỉ của thần linh và tổ tiên.

 Lễ đón thầy thường được thực hiện trước ngày chính thức của lễ cấp sắc. Gia đình người được cấp sắc sẽ cử người đại diện, thường là người lớn tuổi và có uy tín trong dòng họ, mang theo lễ vật (như gà, rượu, gạo…) đến nhà thầy cúng để mời thầy về làm lễ. Lễ vật này thể hiện lòng thành kính và biết ơn của gia đình đối với thầy cúng. Sau khi nhận lời mời, thầy cúng sẽ chọn ngày lành tháng tốt để đến nhà người được cấp sắc. Khi thầy đến, gia đình sẽ tổ chức đón tiếp long trọng, bày tỏ sự kính trọng và chào đón.

Lễ lập đàn: Đàn cúng là nơi diễn ra các nghi lễ chính trong lễ cấp sắc. Nó được coi là một không gian linh thiêng, nơi giao tiếp giữa con người và thế giới tâm linh. Đàn cúng được trang trí với nhiều vật phẩm mang ý nghĩa tượng trưng, thể hiện vũ trụ quan và nhân sinh quan của người Dao. Trên đàn cúng thường có các vật phẩm như: Bàn thờ tổ tiên, thể hiện sự tôn kính đối với tổ tiên và cội nguồn; Hình tượng các vị thần, tượng trưng cho các vị thần được người Dao tôn thờ, như Bàn Vương (vị thần tổ của người Dao); Đèn, nến tượng trưng cho ánh sáng, tri thức và sự giác ngộ; Giấy tiền, vàng mã tượng trưng cho của cải và sự giàu có; Các loại hoa quả, thực phẩm thể hiện lòng thành kính và sự biết ơn đối với thần linh.

Việc lập đàn cúng được thực hiện theo một quy trình nghiêm ngặt dưới sự hướng dẫn của thầy cúng. Vị trí, cách bài trí các vật phẩm trên đàn cúng đều tuân theo những quy tắc truyền thống.

Nghi thức đốt giấy với hàm ý xua đuổi ma quỷ. Tranh thờ người Dao Đỏ được treo khắp gian phòng làm lễ. Ảnh: thanhnien.vn

Lễ cấp đèn: Đèn là biểu tượng trung tâm của lễ cấp sắc, tượng trưng cho ánh sáng tri thức, sự giác ngộ và sự trưởng thành về mặt tâm linh. Việc được trao đèn cũng đồng nghĩa với việc người được cấp sắc được trao quyền hành nghề cúng bái (nếu có nguyện vọng). Số lượng đèn được cấp khác nhau tùy theo từng bậc cấp sắc, thể hiện cấp bậc và trách nhiệm khác nhau trong cộng đồng. Thông thường có 3 bậc cấp sắc với số đèn tương ứng là 3 đèn, 7 đèn và 12 đèn. Số lượng đèn càng nhiều thể hiện cấp bậc càng cao.

Trong nghi lễ cấp đèn, thầy cúng sẽ đọc các bài cúng và thực hiện các nghi thức cúng tế để cầu xin thần linh ban phước lành cho người được cấp sắc. Sau đó, thầy cúng sẽ trao đèn cho người được cấp sắc. Người được cấp sắc sẽ nhận đèn bằng hai tay, thể hiện sự kính trọng và biết ơn.

Lễ đặt tên âm: Tên âm (hay còn gọi là tên cúng) là một tên bí mật được trao cho người được cấp sắc. Tên này được sử dụng trong các nghi lễ cúng bái và được coi là một sợi dây kết nối người được cấp sắc với thế giới tâm linh. Tên âm thể hiện một khía cạnh tâm linh, bí mật của người được cấp sắc, khác với tên thường dùng trong cuộc sống hàng ngày. Thầy cúng sẽ dựa vào ngày tháng năm sinh của người được cấp sắc và các bài cúng để đặt tên âm. Tên âm thường mang ý nghĩa tốt đẹp, thể hiện mong muốn về sự may mắn, sức khỏe và thành công.

Lễ truyền dạy các bài cúng và các điệu múa: Nội dung truyền dạy: Sau khi được cấp sắc, người được cấp sắc sẽ được thầy cúng truyền dạy các bài cúng, các điệu múa và các kiến thức về văn hóa, lịch sử, phong tục tập quán của dân tộc. Đây là quá trình học hỏi và tiếp thu những giá trị văn hóa truyền thống của người Dao. Các bài cúng thường được truyền miệng, còn các điệu múa được thực hành trực tiếp dưới sự hướng dẫn của thầy cúng.

Việc truyền dạy này không chỉ giúp người được cấp sắc nắm vững các nghi thức cúng bái mà còn giúp họ hiểu sâu hơn về lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng của dân tộc. Điều này góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của người Dao.

Những phụ nữ đi từ nhà ra lễ đàn. Ảnh: thanhnien.vn

Lễ tạ ơn: Lễ tạ ơn được tổ chức vào cuối lễ cấp sắc để bày tỏ lòng biết ơn đối với thần linh và tổ tiên đã phù hộ cho buổi lễ diễn ra thành công tốt đẹp. Đây cũng là dịp để gia đình và cộng đồng cùng nhau chia sẻ niềm vui và cầu mong những điều tốt lành trong tương lai. Trong lễ tạ ơn, gia đình sẽ chuẩn bị mâm cỗ cúng với các món ăn truyền thống để dâng lên thần linh và tổ tiên. Thầy cúng sẽ đọc các bài cúng tạ ơn và cầu mong sự bình an, may mắn cho gia đình và cộng đồng.

Lễ cấp sắc là một sự kiện quan trọng trong đời sống cộng đồng. Nó thắt chặt tình đoàn kết, gắn bó giữa các thành viên trong gia đình, dòng họ. Người được cấp sắc sẽ được cộng đồng công nhận là người trưởng thành, có đầy đủ quyền và nghĩa vụ trong xã hội. Đây còn là một hình thức sinh hoạt văn hóa nghệ thuật phong phú, thể hiện qua các bài cúng, điệu múa, trang phục và âm nhạc truyền thống.

Bên cạnh việc thể hiện niềm tin vào thế giới tâm linh, vào sự tồn tại của thần linh và tổ tiên, củng cố mối liên hệ giữa con người với thế giới siêu nhiên, lễ cấp sắc còn đóng vai trò giáo dục truyền thống, giúp người trẻ hiểu biết về lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán của dân tộc. Qua lễ cấp sắc, họ được dạy dỗ về đạo lý làm người, trách nhiệm với gia đình và xã hội.

Lễ cấp sắc là một di sản văn hóa quý báu của người Dao, cần được bảo tồn và phát huy. Việc bảo tồn lễ cấp sắc không chỉ giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc Dao mà còn góp phần làm phong phú thêm nền văn hóa đa dạng của Việt Nam. Trong bối cảnh xã hội hiện đại, việc bảo tồn lễ cấp sắc cần được thực hiện một cách chọn lọc, kế thừa những giá trị tốt đẹp và loại bỏ những yếu tố lạc hậu, không còn phù hợp. Việc nghiên cứu, giới thiệu và quảng bá về lễ cấp sắc cũng là một việc làm quan trọng, giúp cho các thế hệ trẻ hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa của dân tộc mình, đồng thời giới thiệu với bạn bè quốc tế về nét đẹp văn hóa độc đáo của người Dao.

Phạm Viết Sáng