75 năm trước, ngày 09/11/1946, bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. 70 năm đã trôi qua, những tư tưởng vượt trước thời đại của bản Hiến pháp đặc biệt tiến bộ này vẫn vẹn nguyên những giá trị sâu sắc, đặc biệt là những tư tưởng về quyền con người, quyền công dân lần đầu tiên được hiến định trong bản hiến pháp này
Sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, một trong những nhiệm vụ quan trọng cấp thiết của chính quyền nhân dân là tổng tuyển cử tự do và soạn thảo bản hiến pháp. Ngày 20/9/1945, tức chỉ sau hơn nửa tháng sau ngày tuyên bố độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 34-SL thành lập Ủy ban dự thảo Hiến pháp. Ngày 2/3/1946, kỳ họp đầu tiên Quốc hội khóa I bầu Ban dự thảo Hiến pháp (Tiểu ban Hiến pháp) chịu trách nghiên cứu dự thảo hiến pháp. Ngày 09/11/1946, bản Hiến pháp được thông qua với 240/242 đại biểu tán thành.
Đây là lần đầu tiên trong lịch sử dân tộc Việt Nam, hai tiếng thiêng liêng “công dân” đã được ghi nhận trong văn bản pháp lý cao nhất của quốc gia. Hiến pháp năm 1946 quy định tất cả công dân Việt Nam ngang quyền về mọi phương diện: Chính trị, kinh tế, văn hóa và đều bình đằng trước pháp luật. Những điều trong bản Hiến pháp tiến bộ này cũng không quên hiến định về nghĩa vụ gắn liền với quyền của công dân, đó là người dân được hưởng các quyền do hiến pháp quy định nhưng phải có nghĩa vụ bảo vệ Tổ quốc, tôn trọng Hiến pháp và tuân theo pháp luật.
Đại biểu Quốc hội Khóa I thông qua Hiến pháp 1946 (Ảnh tư liệu)
Hơn 80 năm bị thực dân Pháp đô hộ, hàng ngàn năm dưới chế độ phong kiến, lần đầu tiên, những đối tượng chịu thiệt thòi trong xã hội như đồng bào dân tộc thiểu số đã được Hiến pháp 1946 quan tâm. Quyền bình đẳng phụ nữ, việc chăm sóc người già, người tàn tật, trẻ em đã được ghi trang trọng trong Hiến pháp v.v…
Giáo sư luật học Phạm Duy Nghĩa đã khẳng định Hiến pháp 1946 là "bản hiến văn dân chủ vào loại bậc nhất Đông Nam châu Á lúc bấy giờ" và "đã có thể là một bản khế ước tốt để ràng buộc và khống chế công bộc với lợi ích của ông chủ nhân dân". Theo ông, Hiến pháp 1946 vẫn phù hợp với hoàn cảnh hiện tại của Việt Nam và "vẫn còn nguyên giá trị cho một xã hội dân chủ pháp quyền ở Việt Nam".
Tiến sĩ Nguyễn Minh Tuấn, Đại học Saarland, Cộng hòa Liên bang Đức cho rằng: Điểm khác biệt và là nét độc đáo của Hiến pháp 1946 so với các bản Hiến pháp sau này là bản Hiến pháp này không theo bất kỳ một nguyên mẫu Hiến pháp nào có sẵn trong lịch sử. Sau khi cách mạng Tháng mười Nga năm 1917 thành công, có một bản Hiến pháp rất nổi tiếng và có hiệu lực ở Liên Xô thời điểm đó là Hiến pháp năm 1936, nhưng Chủ tịch Hồ Chí Minh, một người chịu ảnh hưởng sâu sắc của chủ nghĩa Mác - Lênin cũng không lấy bản Hiến pháp này là khuôn mẫu khi xây dựng Hiến pháp 1946.
Nghị quyết của Quốc hội ủy nhiệm Chính phủ và Ban Thường trực Quốc hội thi hành
Hiến pháp 1946 (Ảnh tư liệu)
Những quy định của Hiến pháp 1946, nhất là về quyền con người, quyền công dân đã được các bản hiến pháp sau này kế thừa, phát triển, đặc biệt là trong Hiến pháp 2013 đã kế thừa rất nhiều tư tưởng, nội dung về quyền con người, quyền công dân của Hiến pháp 1946. Có những quy định trong bản hiến pháp này theo thời gian càng tôn lên tầm vóc và giá trị vô cùng lớn. Hiến pháp năm 1946 quy định rất cụ thể rằng khi tư pháp chưa quyết định thì không được bắt bớ và giam cầm công dân Việt Nam. Hiến pháp quy định không ai được xâm phạm nhà ở và thư tín một cách trái pháp luật. Quyền tư hữu tài sản của công dân được Hiến pháp bảo đảm.
Có thể thấy, Hiến pháp năm 1946 đã hiến định những quy định vô cùng tiến bộ nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong xã hội. Tất cả những quy định hết sức nhân văn về quyền con người, quyền công dân trong bản hiến pháp này khẳng định tính ưu việt của chính quyền nhân dân khi ấy.
Ngọc Anh